همه ما گاهی از خود ناامید میشویم و احساس ناکافی بودن و نارضایتی از خود گریبانمان را میگیرد. تا جایی که ممکن عملکردمان در خانه، محل کار و جامعه نیز تحت تاثیر قرار بگیرد. مادامی که این علائم موقت باشند نشاندهنده یک انسان نرمال هستند. اما احساس شرم اگر همواره همراه ما باشد و زندگیمان را کنترل کند احتمالا چیزی بیشتر از تغییر خلق یا شرایط موقت و گذرا خواهد بود. احساس بیلیاقتی (ظاهری یا درونی)، تلاش بیش از حد برای ایدهآل بودن و ناتوانی در ساختن روابط محکم ممکن است علائم طرحواره نقص و شرم باشند. نگران نباشید، حتی اگر این طرحواره در شما فعال باشد، تنها نیستید. بسیاری از افراد با این تله زندگی دست و پنجه نرم میکنند؛ افرادی که ممکن است از بیرون به نظر شکستناپذیر و بااعتماد به نفس بیایند. با ما همراه باشید تا طرحواره نقص و شرم را بیشتر بشناسیم و راههای رهایی از آن را مرور کنیم.
طرحواره چیست؟
جفری یانگ (Jeffrey Young)، روانشناس آمریکایی و بنیانگذار طرحوارهدرمانی (Schema Therapy)، از اولین افرادی بود که بهطور تخصصی بر روی مفهوم طرحواره کار کرد. به اعتقاد او طرحواره یک الگوی احساسی، فکری و رفتاری است که در کودکی شکل میگیرد و در طول زندگی با مشاهده محرکهای مشابه، بارها و بارها تکرار میشود. همه طرحوارهها لزوما مخرب و ناکارآمد نیستند و طرحوارههایی که با حضور خود، به ما آسیب میزنند را تله زندگی نیز میگوییم. طرحوارهها بر روی عملکرد رفتاری، احساسی و اجتماعی ما تاثیر میگذارد و کنترل زندگیمان را در بسیاری از مواقع در دست میگیرد. به همین دلیل است که شناختن آنها و بررسی کارکردشان اهمیت دارد.
طرحواره نقص و شرم چیست؟
طرحواره یا تله زندگی نقص و شرم (به انگلیسی Defectiveness Schema) الگویی است که در کودکی شکل گرفته است و طی آن فرد احساس بیارزشی و خجالت نسبت به آنچه هست را تجربه میکند. افرادی که طرحواره نقص و شرم در آنها فعال است همواره به دنبال پیدا کردن نقصی در درون خود هستند و احساس شرم لحظهای آنها را رها نمیکند. آنها احساس میکنند زشت، حقیر، ناخوشایند، کسلکننده و بیارزش هستند و نمیتوانند محبت واقعی از طرف دیگران را بپذیرند زیرا فکر میکنند لایق آن نیستند.
طرحواره نقص و شرم چه ویژگیهایی دارد؟
اغلب کسانیکه طرحواره نقص و شرم در آنها فعال است نسبت به انتقاد حساسیت بالایی دارند و اگر اطرافیان آنها نسبت به یک رفتار خاص انتقادی داشته باشد، آنها خیال میکنند تمامیت وجودیشان زیر سوال رفته و مورد تمسخر قرار گرفته است. نظر دیگران بهطور کلی برای آنها بسیار مهم و تعیینکننده است و درگیر قضاوت اطرافیان خود درباره خودشان میشوند. گاهی نیز این طرحواره خود را به شکل دیگری نشان میدهد: چون فرد خودش را بسیار بیارزش و پر از ایراد میداند اگر شخصی در قالب انتقاد به او توهین و بیاحترامی کند فرد این توهینها را کاملا میپذیرد و در مقابل آن واکنش دفاعی نشان نمیدهد. حتی اگر کاملا نامعقول، غیرمنصفانه و به قصد تخریب بیان شده باشند.
طبق نظر یانگ افراد در این طرحواره اعتقاد راسخ دارند که نیازهای عاطفی آنها مانند ثبات، احساس امنیت، حمایت، عشق و احساس تعلق هرگز پاسخ داده نخواهد شد. همین عقیده آنها را وادار به سه سبک مقابلهای در برابر طرحواره میکند: از هرگونه رابطهای اجتناب میکنند، تسلیم روابط نادرستی میشوند که احساس مشکلدار و ناکافی بودن آنها را تایید میکند یا دائما روابط خود را تغییر میدهند تا کسی با شخصیت حقیقی آنها آشنا نشود.
ریشه های تحولی طرحواره نقص و شرم
تله زندگی نقص و شرم نیز مانند سایر طرحوارهها در سالهای اولیه زندگی شکل میگیرد و خانواده در بهوجود آمدن آن بسیار تعیینکننده و موثر هستند. در کودکی ذهن ما هنوز آنقدر قدرتمند و پخته نیست و ممکن است خود را مقصر بدرفتاری دیگران بدانیم. هر یک از علائم زیر در کودکی ممکن است باعث فعال شدن این طرحواره در شما شده باشد:
- وقتی یکی از والدین شما به شدت بددهن، سرزنشگر و مؤاخذهکننده باشد و همه زندگی شما را کاملا تحت نظر خود بگیرد.
- والدینی ناامیدکننده و کمالگرا داشته باشید که دائما شما را نسبت به اهدافتان سرد کنند.
- برای هر مسئلهای همواره مقصد شناخته شوید.
- والدین به شما احساس بیارزشی و ناکارآمدی را القا کنند.
- اغلب با خواهر یا برادر خود مقایسه شوید و آنها همیشه به شما ترجیح داده شوند.
- یکی از والدین یا هر دو، محبت خود را از شما دریغ کند و نسبت به شما بیتوجه باشد.
- تجربه بدرفتاری جسمی، جنسی یا روانی را در کودکی داشته باشید یا مورد سوءاستفاده قرار گرفته باشید.
- خانواده دائما شما را مورد تنبیه و تحقیر قرار بدهد.
- خودتان اغلب خود را با خواهر و برادر بزرگتر مقایسه کرده باشید و توقعات غیرمنطقی از خود داشته باشید.
- یکی از والدین را به هر دلیلی (جدایی یا فوت) از دست بدهید و خود را مقصر بدانید.
در مجموع هر رفتاری که باعث شده باشد در کودکی احساس کنید مایه شرم خانواده خود هستید میتواند به شکلگیری طرحواره نقص و شرم کمک کند.
روابط عاطفی در طرحواره نقص و شرم
اگر طرحواره نقص و شرم در شما فعال باشد به سختی میتوانید وارد روابط عاطفی بشوید. در طول رابطه اغلب احساس ناراحتی دارید و فکر میکنید فرد مقابل بهزودی از عیبهای شما مطلع خواهد شد و شما را ترک خواهد کرد. بهطور کلی علائم زیر از سیگنالهای خطر تله زندگی نقص و شرم در روابط عاطفی هستند. اگر با آنها مواجه شدید بدانید که تحت تاثیر طرحواره خود قرار گرفتهاید و رفتارهای بعدی شما ممکن است منطق مشخصی نداشته باشد:
- از دیدن شریک عاطفی خود طفره میروید.
- روابط کوتاهمدت یا حضور در چند رابطه موازی و همزمان را به روابط عمیق ترجیح میدهید.
- معمولا شریک عاطفی انتخابی شما تحقیرکننده و آزارگر است.
- در انتخاب شریک عاطفی بیش از اندازه کمالگرا هستید.
- به سراغ افرادی میروید که به شما علاقه ندارند، متاهل هستند یا دور از شما زندگی میکنند. (در دسترس نیستند)
- اگر شریک عاطفی شما به شما توجه کند ممکن است او را تحقیر کنید یا مورد بیتوجهی قرار بدهید.
- اجازه میدهید شما را تحقیر کنند.
- ممکن است افرادی را انتخاب کنید که از جهات مختلف به آنها برتری دارید تا بتوانید آنها را مورد تحقیر و انتقاد قرار بدهید.
- نسبت به شریک عاطفی خود حسادت و احساس مالکیت کنترلنشده دارید.
- به اطمینان دائمی از علاقه طرف مقابل نیاز دارید.
سبکهای مقابلهای طرحواره نقص و شرم
یانگ 10 رفتار مقابلهای برای طرحواره نقص و شرم معرفی کرد که هر یک زیرمجموعه یکی از سه سبک مقابلهای (تسلیم، جبران افراطی و اجتناب) است:
سبک مقابلهای تسلیم در طرحواره نقص و شرم
در این سبک مقابلهای، رفتار انطباق و وابستگی را میبینیم:
- انطباق یا وابستگی: فرد در رابطه با طرف مقابل خود را تطبیق میدهد، به او وابسته میشود و رفتاری منفعلانه پیش میگیرد. افرادی که این سبک مقابلهای را با رفتار مشخص انطباق پیش میگیرند از درگیری اجتناب میکنند و همواره دیگران را راضی نگه میدارند.
سبک مقابلهای جبران افراطی در طرحواره نقص و شرم
وقتی فرد با طرحواره نقص و شرم خود به سبک جبران افراطی روبرو میشود، در جهت خلاف طرحواره دست به رفتارهای جبرانی میزند. این پنج رفتار ناشی از این سبک مقابله هستند:
- پرخاشگری یا خصومت: فرد هرگونه سرزنش یا انتقاد را به منزله حمله میبیند و در مقابل آن به شدت واکنش نشان میدهد.
- تسلط: شخص تلاش میکند با ابراز وجود بیش از حد، با طرحواره خود مقابله کند و برای رسیدن به اهداف و خواستههای خود دیگران را کنترل میکند .
- تلاش اضافه: زحمت بیش از اندازه برای پیشرفت و موفقیت به منظور تحت تاثیر قرار دادن دیگران، یکی دیگر از رفتارهای جبرانی است.
- استثمار: فرد بدون اعلام قبلی، از دیگران در جهت خواستههای خود بهرهکشی میکند.
پرخاشگری منفعلانه: به نظر میرسد فردی که این رفتار را به عنوان مقابله انتخاب کرده است آرام و منفعل است؛ حال آنکه رفتارهای پرخاشگرانه شدید بهطور ناگهانی و انفجاری رخ خواهد داد.
سبک مقابلهای اجتناب در طرحواره نقص و شرم
در سبک مقابلهای اجتناب، فرد از شدت ناتوانی در برابر طرحواره خود و برای اینکه مجبور به مواجهه با آن نشود، تمامی راههای اجتناب را پیش میگیرد.
- کنارهگیری اجتماعی: طی این رفتار، فرد ظاهرا شخصیت مستقل و قدرتمندی پیدا کرده است و به همین دلیل از جامعه فاصله گرفته و قطع رابطه کرده است. درحالیکه به رغم تصور دیگران، سبک مقابلهای اجتناب در او فعال شده است.
- رفتارهای اضافه: فرد برای تخلیه خشم و شرم خود به رفتارهای اضافه مانند ورزشهای افراطی پناه میبرد. کاربرد این روش، برداشتن تمرکز از روی طرحواره و اجتناب از آن است.
- اعتیاد: افرادی که با طرحواره نقص و شرم درگیر هستند گاهی به اعتیاد روی میآورند. این اعتیاد ممکن است به غذا، الکی یا مواد مخدر باشد. فرد تلاش میکند نیازهای ناکام خود را اینگونه ارضا کند یا به کمک الکل و مواد مخدر، احساس شرم را مهار کند.
- کنارهگیری روانی: اینو نوع از کنارهگیری برخلاف کنارهگیری اجتماعی، بهصورت ذهنی و خیالی صورت میگیرد. فرد تلاش میکند به ذهن خود هیچ شخص دیگری را راه ندهد و در خیالات خود زندگی میکند اگرچه به ظاهر در محیط اجتماعی و خانواده حضور دارد.
ممکن است شما یکی از سبکهای بالا را پیاده کنید تا از خود در مقابل طرحواره محافظت نمایید یا همزمان و در محیطهای مختلف از چند نوع رفتار استفاده نمایید. مثلا فردی که طرحواره نقص و شرم در او فعال است ممکن است در برابر هر انتقادی پرخاشگری نشان بدهد، همزمان از رفتارها و تلاشهای اضافی برای رسیدن به موفقیت و خالی کردن انرژی استفاده کند. در عین حال از اعضای خانواده فاصله بگیرد.
از کجا بفهمیم طرحواره نقص و شرم در ما فعال است؟
برای تشخیص این طرحواره در خود میتوانید از پرسشنامه طرحواره نقص شرم یانگ استفاده کنید یا از یک درمانگر حوزه طرحواره کمک بگیرید. بهطور کلی اگر به بیش از نیمی از پرسشهای زیر پاسخ مثبت میدهید احتمالا تله زندگی نقص و شرم در شما فعال است:
- آیا همواره خود را کمتر و پایینتر از دیگران میبینید و به خود توهین میکنید؟
- آیا کمتر در جمعها صحبت میکنید؟
- آیا خودتان را لایق امکانات خوب یا محصولات گرانقیمت نمیدانید؟
- آیا با افراد پایینتر از خود معاشرت میکنید تا آنها را به تمسخر و انتقاد بگیرید؟
- آیا هر ابراز علاقه یا تحسینی را که دریافت میکنید از سر تعارف یا در راستای حفظ منافع دیگران میدانید؟
- آیا بیدلیل نسبت به ازدواج گارد دارید؟
- آیا فکر میکنید اگر دیگران به شخصیت واقعی شما پی ببرند رهایتان خواهند کرد؟
- آیا خودتان را یک شخص بیارزش و ناکافی میدانید؟
- آیا فکر میکنید ذاتاً بد هستید و لیاقت عشق و محبت را ندارید؟
- آیا خودتان را مقصر بیتوجهی والدین در کودکی میدانید؟
- آیا از کسانیکه شما را دوست دارند فاصله میگیرید؟
- آیا جذب افرادی میشوید که شما را تحقیر میکنند؟
- آیا از خودتان خجالت میکشید؟
اهداف درمانی طرحواره نقص و شرم
از آنجایی که طرحواره نقص و شرم ممکن است به افسردگی منجر شود، با اعتیاد همراه باشد یا در نهایت اختلال شخصیت اجتنابی را به دنبال داشته باشد درمان آن بسیار مهم است. بنابراین اولین توصیه ما به شما، مراجعه به یک طرحوارهدرمانگر است. هدف از درمان این طرحواره، بهبود احساس بیارزشی و روابط اجتماعی و عاطفی است. همچنین شما باید بدانید که نیازهایی دارید و برای رفع آنها دستبهکار بشوید. مهمترین و اولین قدم در این مسیر، پذیرش طرحواره و بخشیدن خودتان است. بپذیرید که شما مقصر رفتار دیگران در کودکی خود نیستید.
کلام آخر
طرحواره نقص و شرم میتواند بسیار آسیبزننده باشد. اولین تاثیر آن بر روی عزت نفس و اعتماد به نفس اشخاص قابل مشاهده است. (برای آشنایی با اعتماد به نفس و راهکارهای افزایش آن این مقاله را بخوانید.) بااینحال آمار نشان میدهد این طرحواره از رایجترین تلههای زندگی است و درمان آن چندان سخت نیست. تقویت عزت نفس میتواند به شما کمک کند و حضور یک درمانگر در این مسیر راه را هموار خواهد کرد.
ارسال نظر