می‌دانستید نوزاد انسان وابسته‌ترین نوزاد در میان پستانداران است؟ طی سال‌های ابتدایی زندگی، امنیت، نوازش و خوراک کودک توسط والدین تامین می‌شود. بااین‌حال این دوره اگرچه طولانی، اما گذرا است و والدین در قدم دوم به‌تدریج به فرزند خود استقلال را آموزش می‌دهند و او را تشویق به کسب تجربیات جدید و شناسایی جهان اطراف می‌کنند. به‌مرور حمایت و پرورش والدین کمتر می‌شود و اعتماد به نفس و احساس شایستگی در کودک شکل می‌گیرد. در این مرحله رفتار اشتباه والدین ممکن است به کودک اجازه رشد مناسب را ندهد و طرحواره وابستگی بی کفایتی را در او فعال کند. طرحواره‌ای که گاهی تا پایان زندگی با فرد همراه است و باعث ناکامی او در ابعاد مختلف خواهد شد!
طرحواره وابستگی بی کفایتی چیست؟
طرحواره به‌طور کلی الگویی تکرارشونده در طول زندگی فرد است که معمولا در کودکی شکل گرفته است. (برای آشنایی کامل با مفهوم طرحواره کلیک کنید.) طرحواره وابستگی (به انگلیسی : Dependence Schema) اغلب باعث می‌شود فرد بیش از اندازه به دیگران وابسته باشد و نتواند برای خودش و زندگی شخصی‌اش تصمیم بگیرد. اگر تله وابستگی در شما فعال باشد به حمایت قابل توجهی از سوی دیگران نیاز دارید تا بتوانید زندگی خود را مدیریت کنید. اغلب افرادی که این طرحواره را دارند نمی‌توانند شیوه خاص خود را در زندگی پیش بگیرند و نیاز به الگویی برای زیستن دارند.
اگر احساس استقلال و هویت فردی به‌درستی شکل نگیرد فرد شخصیتی وابسته با احساس دائمی بی‌کفایتی پیدا می‌کند. همه ما ممکن است در شرایط خاصی احساس کنیم بی کفایت هستیم یا به کمک دیگران نیاز داریم. اما در طرحواره بی کفایتی وابستگی، این احساس در اغلب حیطه‌های زندگی مانند حیطه شغلی، ارتباطات و خانواده وجود دارد.
طرحواره وابستگی چه ویژگی‌هایی دارد؟
تله وابستگی باعث می‌شود فرد از تجربیات جدید دوری کند و به‌شدت به اطرافیان خود بچسبد. هر کار جدیدی می‌تواند استرس قابل توجهی در این افراد ایجاد کند. رفتار آن‌ها خصوصا هنگام شروع فعالیت‌های جدید یا تصمیم‌گیری، وابسته به تایید و تشویق دیگران است. این افراد در مدیریت مالی، سفر و رانندگی به‌تنهایی و پذیرش مسئولیت‌های جدید با مشکل روبرو هستند و برای انجام هر کاری دائما از دیگران مشاوره می‌گیرند. آن‌ها اغلب تجربه تنها زندگی کردن را ندارند و مهارت‌های خود را نمی‌شناسند.
ریشه های تحولی طرحواره وابستگی
همان‌طور که گفتیم وابستگی در دوران کودکی اجتناب‌ناپذیر است و به‌مرور با رشد کودک در یک محیط سالم کاهش پیدا می‌کند و جایش را به استقلال فردی می‌دهد. بااین‌حال شرایطی وجود دارد که کودک با تجربه آن در کودکی، طرحواره وابستگی بی کفایتی را در خود شکل می‌دهد. در ادامه چند نمونه از خانواده‌هایی که به شکل‌گیری این تله زندگی در فرد دامن می‌زنند را بررسی می‌کنیم:
1. والدین تحقیرکننده
کودک تجربه‌ای ناچیز در برابر والدین خود دارد بنابراین نمی‌توان عملکرد او را با بزرگسالان مقایسه کرد. وقتی والدین به اولین دستاوردهای کودک نگاهی منتقد داشته باشند و آن‌ها را ناچیز بشمارند کودک به‌تدریج از امتحان کردن تجربه‌های جدید بیزار خواهد شد. چنین فردی در بزرگسالی نیز ترجیح می‌دهد مسئولیتی را به‌عهده نگیرد و دیگران به‌جای او تصمیم بگیرند.
2. والدین سلطه‌جو
والدینی که کودکشان را دائما تحت کنترل و سلطه خود نگه می‌دارند و تمام رفتارهای او را موشکافی می‌کنند اجازه نمی‌دهند اعتماد به نفس و خودمختاری کودک شکل بگیرد. آن‌ها همواره در تصمیمات و عملکرد فرزند خود دخالت می‌کنند و این روند را تا بزرگسالی او نیز ادامه می‌دهند.
3. مراقبت افراطی والدین و محیط بیش از حد امن خانواده
والدینی که با فرزند خود همواره و در هر سن و سالی، مانند یک کودک نیازمند و ناتوان رفتار می‌کنند، به او جسارت کافی برای استقلال یافتن را نمی‌دهند. این فرد طرحواره وابستگی را در خود شکل می‌دهد و اجازه می‌دهد دیگران برای او تصمیم بگیرند.
4. والدین ترسو و محافظه‌کار
وقتی برای اولین بار دست کودک خود را رها می‌کنید و اجازه می‌دهید چند قدم به تنهایی بردارد این احتمال را در نظر دارید که او ناگهان زمین بخورد. والدین ترسو و محافظه‌کار از نگرانی زمین خوردن فرزند خود، او را شدیدا وابسته و ناتوان باز می‌آورند زیرا از آسیب دیدن او می‌ترسند. در حالی‌که این روش تربیتی باعث شکل‌گیری طرحواره وابستگی – بی‌کفایتی خواهد شد.
5. بیماری‌های محدودکننده
گاهی شرایط جسمانی یا ذهنی کودک، مراقبت بیش از حد والدین را می‌طلبد. افرادی که ناتوانی‌های جدی دارند اغلب برای انجام کارهای روزمره به دیگران وابسته هستند.
6. شرایط کاملا متضاد
بعضی افراد برخلاف مواردی که گفته شد تحت فشارهای نامتناسبی با سن و سال‌شان این طرحواره را در خود فعال می‌کنند. مثلا کودکانی که مجبور بوده‌اند در سنین پایین تصمیمات مهمی برای خود بگیرند یا مانند بزرگسالان رفتار کنند ممکن است در بزرگسالی طرحواره وابستگی را در خود تشخیص بدهند.
روابط در طرحواره وابستگی
اغلب طرحواره‌ها به‌طور ناخواسته بر روی انتخاب روابط تاثیر می‌گذارند. یک طرحواره فعال در ما ممکن است باعث بشود جذب افرادی با ویژگی‌های مشخص و مشترک بشویم. در تله زندگی وابستگی این مسئله پررنگ‌تر است. افراد ممکن است جذب کسانی بشوند که همین طرحواره وابستگی را به‌صورت فعال دارند. در چنین شرایطی زندگی مشترک آن‌ها وارد یک دور باطل خواهد شد و دو طرف به‌شدت به یکدیگر احساس وابستگی پیدا خواهند کرد.
بااین‌حال اغلب کسانی‌که طرحواره وابستگی بی کفایتی دارند جذب افراد قدرتمند و گاهی سلطه‌جو می‌شوند. اگرچه انتخاب چنین شریکی، طرحواره را در فرد تشدید می‌کند، آشنا بودن رابطه و شباهت به روابط دوران کودکی فرد به او احساس امنیت می‌دهد. اگر طرحواره وابستگی در شما فعال باشد جذب شریکی خواهید شد که مانند سرپرست شما رفتار می‌کند و شما را کودک می‌بیند. به‌تدریج قضاوت‌های این شخص را جایگزین تصمیمات شخصی خودتان می‌کنید و فردیت خود را از دست می‌دهید. گاهی نیز ممکن است جذب افراد ایرادگیر و سلطه‌جو شوید؛ افرادی که همیشه به خودشان مطمئن هستند و همه مسئولیت‌ها را به‌تنهایی به دوش می‌گیرند.
از کجا بفهمیم طرحواره وابستگی بی کفایتی در ما فعال است؟
برای تشخیص این طرحواره در خود، می‌توانید از یک درمانگر کمک بگیرید یا از پرسشنامه طرحواره وابستگی استفاده کنید. ما نیز در این مقاله تعدادی از سوالات کلیدی را برای تست طرحواره وابستگی بی کفایتی در افراد جمع‌آوری کرده‌ایم. اگر به اغلب پرسش‌های زیر، پاسخ مثبت می‌دهید احتمالا این تله زندگی در شما فعال است:
- آیا تصمیم‌گیری در اغلب موارد برای شما بسیار سخت است؟
- آیا برای انجام هر کاری نیاز دارید از افراد مختلف به دفعات مشورت بگیرید؟
- آیا از پس تکالیف روزمره خود برنمی‌آیید؟
- آیا چالش‌های آینده آن‌قدر برای شما اضطراب‌زا هستند که به‌جای فعالیت، در مقابل آن‌ها عقب‌نشینی می‌کنید؟
- آیا از کمبود اعتماد به نفس رنج می‌برید؟
- تصور زندگی بدون دیگران برای شما بسیار سخت است؟
- آیا بیشتر ابعاد زندگی شما تحت تاثیر نظر دیگران است؟
- ذهنیتی که از خودتان دارید بیشتر شبیه به یک کودک ناتوان است تا یک فرد بزرگسال؟
- کنار آمدن با خودتان برای شما سخت و نشدنی است؟
- آیا فکر می‌کنید دیگران بهتر می‌توانند از شما مراقبت کنند تا خودتان؟
- آیا احساس می‌کنید هیچ کاری را درست انجام نمی‌دهید؟
- آیا به توانایی‌های عقلانی خود شک دارید؟
- زندگی روزمره برای شما طاقت‌فرسا است؟
- آیا نمی‌توانید به قضاوت‌های خود اعتماد کنید؟
سبک‌های مقابله‌ای طرحواره وابستگی
مانند سایر طرحواره‌ها، سه سبک مقابله‌ای اجتناب، تسلیم و جبران افراطی در برابر طرحواره وابستگی وجود دارد که فرد ممکن است یکی از آن‌ها را انتخاب کند یا به تناسب موقعیت، سبک مقابله‌ای خود را تغییر بدهد:
1. سبک مقابله تسلیم در طرحواره وابستگی
یکی از سبک‌های مقابله در برابر طرحواره وابستگی، تسلیم است. در این سبک مقابله‌ای، فرد اجازه می‌دهد دیگران برای زندگی او تصمیم بگیرند و از مسئولیت‌های خود کاملا عقب‌نشینی می‌کند. او طرحواره را در همه ابعاد زندگی خود می‌پذیرد و تلاشی برای تغییر آن نخواهد کرد.
2. سبک مقابله‌ای جبران افراطی در تله وابستگی
جبران افراطی در مقابل طرحواره وابستگی به این صورت است که فرد برای مقابله با طرحواره، رفتاری دقیقا متضاد با آن را پیش می‌گیرد. او تلاش می‌کند حتی در اندازه نرمال و متداول نیز به دیگران وابستگی نداشته باشد؛ تمام مسئولیت‌های خود را به عهده می‌گیرد و از دیگران در هیچ موردی مشورت نمی‌خواهد. این افراد در برابر هم‌فکری دیگران جبهه می‌گیرند.
3. سبک مقابله اجتناب در طرحواره بی کفایتی وابستگی
دوری از هر موقعیتی که طرحواره وابستگی را فعال کند از رفتارهای سبک مقابله‌ای اجتناب است. فرد به موقعیت‌های جدید وارد نمی‌شود، تجربه‌های جدید را پس می‌زند و از هر موقعیتی که نیاز به کمک دیگران داشته باشد اجتناب می‌کند. این سبک مقابله می‌تواند به انزوای فرد منجر شود.
اهداف درمانی طرحواره وابستگی
شاید برایتان جالب باشد، افراد با طرحواره وابستگی اغلب برای درمان طرحواره به درمانگر مراجعه نمی‌کنند بلکه آن‌ها به جلسات می‌آیند تا درمانگر برایشان تصمیم بگیرد و راه را نشان‌شان بدهد. درواقع در بیشتر مواقع آن‌ها نقش مشاور را از درمانگر می‌خواهند نه رهایی از تله وابستگی را! دلیل دیگر مراجعه این افراد به درمانگر، مشکلاتی است که طرحواره وابستگی بی کفایتی برایشان ایجاد کرده است؛ مسائلی مانند افسردگی، اضطراب، انواع فوبیا و حتی علائم فیزیکی و دردهای جسمانی.
اهداف اصلی در درمان طرحواره وابستگی و بی‌کفایتی، تقویت اعتماد به نفس و پرورش استقلال فردی است. فرد باید بتواند به‌مرور برای خود تصمیم بگیرد و عواقب آن را تمام و کمال بپذیرد. همچنین احساس شایستگی را در خود پرورش بدهد و توانایی‌ها و مهارت‌هایش را شناسایی کند.
دو اقدام اصلی برای ایجاد استقلال در درمان طرحواره وابستگی
دو مرحله اصلی در پرورش استقلال افراد با تله زندگی وابستگی وجود دارد:
- ایجاد پایگاه امن
- دوری از این پایگاه برای کسب استقلال
فرد ابتدا باید محیط(های)ی که در آن‌ها احساس امنیت و وابستگی بیش از حد دارد را شناسایی کند و آن‌ها را به‌عنوان پایگاه امن خود بشناسد. در چنین شرایطی مرز بروز رفتارهای وابستگی روشن خواهد شد و همچنین پایگاهی برای کسب حمایت در ادامه مسیر فراهم می‌شود.
پس از ایجاد پایگاه امن، فاصله گرفتن از این پایگاه تمرین می‌شود. برای کسب استقلال، فرد به‌تدریج از محیط امن خود دور می‌شود و تجربه‌های جدیدی را می‌آزماید. مسیر برگشت به محیط امن همواره باز است و هدف طولانی کردن فاصله این بازگشت‌ها خواهد بود؛ تا جایی‌که این استقلال کاملا شکل بگیرد.
درمان طرحواره وابستگی
اگر طرحواره وابستگی بی کفایتی را در خود تشخیص داده‌اید مراحل زیر می‌تواند به رهایی از تله وابستگی و تسلط بر آن در زندگی کمک کند:
- کودکی خود را مرور کنید؛ آن را درک کنید و بپذیرید.
- نسبت به خود مهربان باشید و تکنیک‌های خودشفقتی را به کار بگیرید.
- در چه موقعیت‌ها، مسئولیت‌ها، تصمیمات و وظایفی به دیگران وابسته هستید؟ آن‌ها را لیست کنید.
- از کدام چالش‌ها و تغییراتی می‌ترسید و اجتناب می‌کنید؟ آن‌ها را نیز فهرست کنید.
- از کارهای ساده‌تر شروع کنید و وظایف روزمره خود را به‌تدریج به تنهایی انجام بدهید.
- با چالش‌های خود روبرو شوید. از چالش‌های ساده‌تر شروع کنید.
- وقتی تنهایی از پس کاری برمی‌آیید یا به یک هدف مشخص دست پیدا می‌کنید موفقیت خود را با دیگران به اشتراک بگذارید و آن را کوچک نشمارید.
- بپذیرید که شکست بخشی از زندگی است؛ تسلیم نشوید و ادامه بدهید.
- در نظر داشته باشید که اگرچه حمایت اطرافیان برای شما احساس امنیت ایجاد می‌کند اما به همان نسبت آزادی شما را محدود خواهد کرد.
- در برابر اضطراب‌های مسیر درمان می‌توانید از تکنیک‌های مدیتیشن کمک بگیرید.
- الگوی روابط مخرب خود را پیدا کنید؛ از شرکای سلطه‌جو دوری کنید و نگذارید دیگران برای شما تصمیم بگیرند.
- اگر به رابطه‌ای برابر و پایاپای وارد شده‌اید که مسئولیتی هم‌اندازه با شریک خود دارید به رابطه فرصت بدهید.
- به درمانگر مراجعه کنید.
کلام آخر
بد نیست بدانید که افراد بسیاری در اطراف ما طرحواره وابستگی را دارند. بنابراین اگر این طرحواره در شما نیز فعال است بدانید که تنها نیستید. به‌علاوه غلبه بر این تله زندگی اگرچه کار ساده‌ای نیست (زیرا مزیت‌هایی برای فرد دارد) اما با تلاش و از راه درست آن امکان‌پذیر است. اگر پرسشی دارید که به آن پاسخ نداده‌ایم در قسمت نظرات می‌توانید آن را ثبت کنید.
ارسال نظر