تصور کنید در محیطی ایستاده‌اید که تابه‌حال در آن نبوده‌اید. بااین‌حال همه‌چیز در این محیط برای شما آشنا است؛ از کلماتی که اطرافیانتان بر زبان می‌آورند گرفته تا چیدمان اشیا و حتی نورپردازی اتاق! آن‌قدر این فضا آشنا است که به نظر تکراری می‌رسد، انگار که این صحنه را پیشتر در جایی و در زمانی نامعلوم دیده باشید. این همان حسی است که به آن “دژاوو” می‌گویند. اما سوالات بسیاری در مورد دژاوو مطرح است که اغلب ما هنوز پاسخی برای آن نداریم. آیا این لحظات اسرارآمیز از آینده آمده‌اند؟ آیا حقیقتی به ما الهام شده‌است؟ یا همه این‌ها بازی جذاب ذهن است و با علم می‌توان آن را توضیح داد؟ با ما همراه باشید تا به این موضوعات بپردازیم.
دژاوو چیست؟
واژه «دژاوو» (معادل Déjà vu) ریشه در زبان فرانسوی دارد و به معنای «قبلاً دیده‌شده» است. این پدیده ذهنی، تجربه‌ای کوتاه اما عمیق از آشنایی با موقعیتی است که در واقعیت نباید آشنا باشد. گاهی در میانه یک مکالمه، یا هنگام عبور از خیابانی ناآشنا، ناگهان احساس می‌کنیم که این لحظه را قبلاً دیده‌ایم یا این اتفاق پیشتر برایمان افتاده‌است. البته این تجربه با یک خاطره روشن و دقیق متفاوت است و بیشتر شبیه به احساسی مبهم و گذرا، لحظاتی فرد را در بر می‌گیرد و بعد ناپدید می‌شود.
دژاوو پدیده‌ای رایج است. تخمین زده می‌شود که حدود 60 تا 80 درصد مردم در مقطعی از زندگی خود آن را تجربه کرده‌اند، هرچند این آمار به دلیل ماهیت گذرای آن دقیق نیست. این حس بیشتر در جوانان، به‌ویژه در بازه سنی 15 تا 25 سال، گزارش شده است و با افزایش سن، احتمال وقوع آن کاهش می‌یابد.
دژاوو در روانشناسی
از دیرباز، دژاوو ذهن متفکران و دانشمندان را به خود مشغول کرده‌است. نخستین مطالعات جدی در مورد این پدیده به اواخر قرن نوزدهم باز می‌گردد، زمانی که روانشناسانی چون امیل بویراک (Émile Boirac) آن را، نوعی “حافظه نادرست” مطرح کردند. در قرن بیستم، با پیشرفت علوم شناختی و فناوری‌های تصویربرداری مغزی، پژوهش‌ها به سمت بررسی فرآیندهای عصبی دژاوو سوق پیدا کرد.
برخی محققان معتقدند که این پدیده حاصل یک خطای حافظه‌ای است، زمانی که مغز، به اشتباه یک تجربه جدید را به عنوان یک خاطره آشنا ثبت می‌کند. برخی دیگر اما، نظریاتی رازآلود مطرح کرده‌اند؛ از یادآوری زندگی‌های گذشته گرفته تا احتمال جهش‌های لحظه‌ای در ساختار زمان و سفر به آینده. در ادامه این مقاله بیشتر به حقیقت دژاوو خواهیم پرداخت.
انواع دژاوو
اگر بخواهیم پدیده دژاوو را تخصصی‌تر بررسی کنیم می‌توانیم آن را به چند دسته زیر تقسیم کنیم:
- دژاوک (Déjà Vécu)، پیشتر زیسته‌شده: دژاوک عمیق‌تر و واقعی‌تر از دژاووی معمولی است و در آن فرد نه‌تنها احساس آشنایی می‌کند، بلکه جزئیات بیشتری را نیز در ذهنش بازسازی می‌کند؛ مثلاً دقیقاً می‌داند در ادامه چه اتفاقی خواهد افتاد. برخی افراد این حالت را همراه با احساسات قوی تجربه می‌کنند.
این پدیده در برخی شرایط خاص مثل صرع لوب گیجگاهی نیز دیده می‌شود.
- دژاآنتاندو (Déjà Entendu)، پیشتر شنیده‌شده: این حالت زمانی رخ می‌دهد که فرد احساس کند یک صدا، موسیقی، یا کلمه‌ای را قبلاً شنیده است، درحالیکه برای اولین بار آن را می‌شنود. این نوع می‌تواند ناشی از تداعی ذهنی بین صداهای جدید و خاطرات شنیداری گذشته باشد.
- پرسک‌وو (Presque Vu)، تقریباً دیده شده: این همان حالتی است که فرد می‌داند چیزی را می‌داند اما نمی‌تواند آن را به یاد بیاورد. مانند زمانی که یک اسم یا واژه «نوک زبان» ما است اما از یادآوری آن ناتوان هستیم. این پدیده معمولاً زمانی رخ می‌دهد که مغز در تلاش است یک خاطره را بازیابی کند، اما ارتباطات عصبی کافی برای بازسازی آن وجود ندارد.
حقیقت دژاوو چیست؟
اگر دژاوو نه یک نشانه از سفر در زمان و نه خرافه‌ای درباره زندگی‌های قبلی باشد، چگونه می‌توان حقیقت آن را توضیح داد؟ علت دژاوو هنوز مشخص نیست اما دانشمندان پاسخ‌هایی علمی برای این پدیده ارائه داده‌اند که برخی از مهم‌ترین آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
· خطاهای پردازش حافظه
یکی از توضیحات علمی برای دژاوو، خطا در پردازش حافظه است. مغز ما اطلاعات را در دو حافظه «کوتاه‌مدت» و «بلندمدت» پردازش می‌کند. گاهی اوقات، اطلاعاتی که باید در حافظه کوتاه‌مدت پردازش شوند، به‌اشتباه مستقیماً به حافظه بلندمدت می‌روند. در نتیجه، ما احساس می‌کنیم که این تجربه را قبلاً داشته‌ایم، درحالیکه در واقعیت، آن را همین لحظه دریافت کرده‌ایم.
· تأخیر در انتقال عصبی
توضیح دیگر مربوط به تأخیر در انتقال اطلاعات بین بخش‌های مختلف مغز است. زمانی که مغز از دو مسیر مختلف اطلاعات را دریافت می‌کند (مثلاً از طریق یکی از چشم‌ها و سپس از طریق مسیر دیگری در سیستم عصبی)، ممکن است یکی از این مسیرها کمی سریع‌تر از دیگری عمل کند. این تفاوت زمانی جزئی باعث می‌شود که مغز یک صحنه را دو بار پردازش کند، که درک ما از آن به‌عنوان تجربه‌ای آشنا ظاهر می‌شود.
· تأثیر رویاها و ناخودآگاه
یکی از نظریه‌های جذاب درباره دژاوو، ارتباط آن با رویاها و ذهن ناخودآگاه است. برخی از محققان معتقدند که شاید ما در خواب، تصاویری شبیه به شرایط فعلی خود را تجربه کرده‌ایم. در نتیجه وقتی در بیداری با صحنه‌ای مشابه روبه‌رو می‌شویم، ذهن بی آن‌که منبع اصلی را به خاطر بیاورد، آن را به عنوان تجربه‌ای آشنا ثبت می‌کند. این نظریه می‌تواند توضیح دهد که چرا برخی دژاووها به‌طرز عجیبی، خاص و شخصی به نظر می‌رسند.
· پردازش موازی در مغز
مغز انسان از پردازش موازی برای تحلیل اطلاعات استفاده می‌کند؛ درواقع اطلاعات به‌صورت هم‌زمان در بخش‌های مختلف مغز پردازش می‌شوند. گاهی این فرایند می‌تواند دچار اختلال شود و در نتیجه، یک تجربه جدید به‌طور هم‌زمان در دو مسیر پردازشی مختلف ثبت شود. این اختلاف جزئی در پردازش می‌تواند حس آشنایی ناگهانی را ایجاد کند.
اما آیا این همه حقیقت درباره دژاوو است؟ آیا ممکن است که ذهن ما در حالتی خاص به گذشته یا حتی آینده سفر کند؟ این پرسشی است که همچنان در میان محققان و طرفداران علوم ناشناخته، باقی مانده‌است.
چگونه دژاوو با دیگر پدیده‌های حافظه تفاوت دارد؟
دژاوو تنها پدیده عجیب مربوط به حافظه نیست. ذهن انسان پر از شگفتی‌هایی است که گاه نمی‌توان به‌سادگی آن‌ها را درک یا درباره آن‌ها گفتگو کرد. در کنار دژاوو، چندین پدیده دیگر نیز وجود دارند که در نگاه اول ممکن است مشابه به نظر برسند، اما هر یک از آن‌ها ویژگی‌ها و سازوکارهای متفاوتی دارند. این پدیده‌ها گاهی باعث سردرگمی ما در تشخیص واقعیت از توهم می‌شوند و هر یک به نوعی پیچیدگی عملکرد حافظه و پردازش اطلاعات در مغز را نشان می‌دهند.
دژاوو در برابر خاطرات کاذب
به خاطراتی کاذب گفته می‌شود که ما باور داریم واقعی هستند، اما درواقع هرگز اتفاق نیفتاده‌اند. در حالی که دژاوو یک احساس زودگذر از آشنایی است، خاطرات کاذب اغلب به‌طور دائمی در ذهن فرد حک می‌شوند و حتی می‌توانند به مرور زمان تقویت شوند. به‌عنوان مثال، فردی ممکن است باور داشته باشد که در کودکی سگی داشته است، در حالی که هرگز چنین چیزی اتفاق نیفتاده و این خاطره ساختگی ممکن است بر اثر ترکیب روایات دیگران و تصاویر ذهنی او ایجاد شده باشد. شاید به نظرتان این مثال کمی عجیب باشد اما اگر به حافظه خود مراجعه کنید حتما موارد مشابهی را پیدا خواهید کرد!
دژاوو در برابر ژامه‌وو (Jamais Vu)
ژامه‌وو که به معنای “هرگز دیده نشده” است، پدیده‌ای مخالف دژاوو محسوب می‌شود. در این حالت، فرد احساس می‌کند که یک موقعیت آشنا کاملاً جدید و غریبه است. گویی مغز برای لحظه‌ای توانایی شناخت آنچه همواره آشنا بوده را از دست می‌دهد. این اتفاق بیشتر در شرایطی رخ می‌دهد که فرد بیش از حد روی چیزی تمرکز کند.
برای مثال، ممکن است کسی نام خود را چندین بار بنویسد و ناگهان احساس کند که این کلمه کاملاً بیگانه و ناآشنا است. دانشمندان بر این باورند که ژامه‌وو می‌تواند نتیجه خستگی ذهنی، فشار روانی یا حتی نوعی مکانیسم دفاعی مغز باشد که در تلاش برای بازیابی تعادل شناختی است. این پدیده اگرچه به اندازه دژاوو رایج نیست، اما همچنان یکی از رازآلودترین عملکردهای ذهن محسوب می‌شود.
دژاوو در برابر پیش‌آگاهی (Precognition)
پیش‌آگاهی، یا حس پیش‌بینی آینده، اغلب با دژاوو اشتباه گرفته می‌شود. اما تفاوت اصلی این است که در پیش‌آگاهی، فرد معتقد است که آینده را می‌بیند، در حالی که دژاوو یک حس آشنایی مربوط به گذشته است. مثلا ممکن است فردی رویایی ببیند که در آن حادثه‌ای رخ می‌دهد و بعداً وقتی واقعه‌ای مشابه در واقعیت اتفاق می‌افتد، احساس کند که آن را از قبل پیش‌بینی کرده است. این در حالی است که دژاوو تنها حس آشنایی با لحظه حال است، بدون آن‌که ادعای دیدن آینده در میان باشد.
دژاوو در برابر نوانگاری خاطره (Cryptomnesia)
نوانگاری خاطره زمانی اتفاق می‌افتد که فرد اطلاعاتی را که قبلاً یاد گرفته، فراموش کرده اما بعدها به‌عنوان یک فکر جدید آن را به یاد می‌آورد. این پدیده می‌تواند به خلق ایده‌های جدید منجر شود، در حالی که دژاوو صرفاً یک احساس زودگذر از آشنایی است. به‌عنوان مثال، نویسنده‌ای ممکن است ایده‌ای برای داستانی داشته باشد و آن را کاملاً اصیل بداند، درحالیکه در واقع این ایده را سال‌ها قبل در کتابی خوانده و فراموش کرده است. در چنین حالتی، اطلاعات قدیمی بدون آگاهی و به‌عنوان یک فکر تازه در ذهن ظاهر می‌شود.
چه عواملی در میزان یا ماهیت دژاوو تاثیر می‌گذارند؟
دژاوو یا آشناپنداری، یک پدیده پیچیده شناختی است که می‌تواند تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل روان‌شناختی، عصبی، محیطی و حتی سبک زندگی قرار گیرد. در حالی که بسیاری از مردم آن را به عنوان یک اتفاق تصادفی و گذرا تجربه می‌کنند، مطالعات نشان داده‌اند که برخی از متغیرها می‌توانند احتمال وقوع آن را افزایش یا کاهش دهند. در ادامه، به بررسی این عوامل و نحوه تأثیرگذاری آن‌ها بر دژاوو می‌پردازیم.
1. سن و سال: چرا جوانان بیشتر دژاوو را تجربه می‌کنند؟
تحقیقات نشان داده است که دژاوو بیشتر در افراد جوان، به‌ویژه در بازه سنی ۱۵ تا ۲۵ سال، تجربه می‌شود و با افزایش سن، شیوع آن کاهش می‌یابد. این موضوع می‌تواند به موارد زیر مرتبط باشد:
- انعطاف‌پذیری عصبی (Neuroplasticity): مغز افراد جوان هنوز در حال توسعه است و فرآیندهای مرتبط با حافظه و پردازش شناختی در اوج فعالیت خود قرار دارند. در نتیجه، احتمال بروز خطاهای پردازشی که منجر به دژاوو می‌شوند، بیشتر است.
- تجربه‌های جدید و متنوع: افراد جوان نسبت به سالمندان بیشتر با محیط‌های ناآشنا و تجربیات جدید مواجه می‌شوند. این برخوردهای تازه، زمینه را برای مقایسه نادرست اطلاعات جدید با محتوای حافظه بلندمدت فراهم می‌کنند.
- کاهش فعالیت شناختی در سنین بالا: با افزایش سن، سرعت پردازش اطلاعات در مغز کاهش می‌یابد و احتمال همگام‌سازی نادرست سیگنال‌های حافظه نیز کم‌تر می‌شود، به همین دلیل افراد مسن معمولاً دژاوو را کم‌تر تجربه می‌کنند.
2. استرس و خستگی: چگونه فشار روانی باعث دژاوو می‌شود؟
برخی مطالعات نشان داده‌اند که استرس، اضطراب و خستگی مفرط می‌توانند احتمال تجربه دژاوو را افزایش دهند. این موضوع به دلایل زیر اتفاق می‌افتد:
- اختلال در پردازش اطلاعات: مغز در شرایط استرس یا خستگی دچار افت کارایی می‌شود و اطلاعات را با دقت کمتری پردازش می‌کند. این اختلال می‌تواند باعث شود یک تجربه جدید به‌عنوان تجربه‌ای آشنا و تکراری تلقی شود.
- افزایش احتمال خطای شناختی: وقتی مغز تحت فشار است گاهی در ایجاد ارتباط بین تجربیات کنونی و خاطرات گذشته دچار اشتباه می‌شود. این فرآیند می‌تواند به نوعی ناهماهنگی در بازیابی اطلاعات منجر شود.
- کاهش تمرکز و حواس‌پرتی: استرس و خستگی توانایی مغز در پردازش جزئیات دقیق را کاهش می‌دهند. در این حالت، مغز ممکن است اطلاعات جدید را به شکل ناقص یا نامرتب پردازش کند که می‌تواند حس آشنایی نادرست ایجاد کند.
3. سفر و تغییر مکان: چرا مسافران بیشتر دژاوو را تجربه می‌کنند؟
افرادی که زیاد سفر می‌کنند یا در محیط‌های ناآشنا قرار می‌گیرند، معمولاً بیشتر از دیگران دژاوو را تجربه می‌کنند. چندین فرضیه برای توضیح این پدیده وجود دارد:
- مغز به دنبال الگوهای آشنا می‌گردد تا اطلاعات جدید را با تجربیات گذشته مقایسه کند و سریع‌تر محیط را درک کند. اگر یک مکان جدید تا حدی شبیه به مکان‌های قبلی باشد، ممکن است مغز دچار خطای شناختی شده و احساس دژاوو ایجاد شود.
- گاهی یک محیط جدید شباهت‌هایی با مکان‌هایی دارد که در گذشته دیده‌ایم اما به یاد نمی‌آوریم. این شباهت‌های جزئی می‌توانند باعث شوند که مغز آن را به عنوان یک تجربه آشنا پردازش کند.
- وقتی در مکانی جدید قرار می‌گیریم، اطلاعات زیادی به‌صورت هم‌زمان وارد مغز می‌شوند. پردازش سریع این حجم اطلاعات می‌تواند منجر به اشتباه در همگام‌سازی داده‌ها شود.
4. فعالیت‌های شناختی و خلاقانه: آیا افراد خلاق بیشتر دژاوو را تجربه می‌کنند؟
برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افرادی که بیشتر فعالیت‌های فکری پیچیده، حل مسئله یا فعالیت‌های خلاقانه انجام می‌دهند بیشتر دژاوو را تجربه می‌کنند زیرا:
- افراد خلاق معمولاً تعاملات عصبی گسترده‌تری دارند و مغزشان بین داده‌های مختلف ارتباطات بیشتری برقرار می‌کند.
- این اشخاص معمولاً به روش‌های غیرمعمول اطلاعات را پردازش و ذخیره می‌کنند. این روش‌های خاص می‌توانند منجر به ایجاد خطاهای پردازشی مانند دژاوو شوند.
- افراد با خلاقیت بالا توجه بیشتری به جزئیات دارند و وقتی با چیزی مواجه می‌شوند که شباهت زیادی به تجربه قبلی دارد، با احتمال بیشتری آشناپنداری در ذهنشان شکل می‌گیرد.
5. شرایط نورولوژیکی: دژاوو و ارتباط آن با بیماری‌های مغزی
مطالعات نشان داده‌اند که برخی اختلالات عصبی، به‌ویژه صرع لوب تمپورال، با افزایش تجربه دژاوو مرتبط هستند. در این موارد، دژاوو ممکن است یکی از علائم اولیه یک حمله صرعی باشد. در افراد مبتلا به صرع لوب گیجگاهی، دژاوو می‌تواند ناشی از فعالیت غیرطبیعی در نورون‌های بخش‌هایی از مغز باشد که مسئول پردازش حافظه و آگاهی هستند.
هیپوکامپ بخشی از مغز است که در حافظه و یادگیری نقش دارد. فعالیت بیش از حد این ناحیه می‌تواند باعث احساسات غیرعادی مانند دژاوو شود. همچنین بررسی‌های fMRI نشان داده‌اند که در برخی موارد، تجربه دژاوو با افزایش فعالیت در بخش‌هایی از مغز همراه است که در پردازش حافظه نقش دارند.
6. مصرف مواد مخدر و داروها: آیا مواد شیمیایی دژاوو را تحریک می‌کنند؟
مصرف برخی مواد مخدر و داروها می‌تواند بر عملکرد مغز تأثیر گذاشته و منجر به تجربه دژاوو شود. این تأثیر ممکن است به دلایل زیر باشد:
- افزایش فعالیت بخش‌هایی از مغز که در پردازش حافظه نقش دارند: برخی داروها می‌توانند باعث تحریک بیش از حد لوب گیجگاهی شوند که ممکن است منجر به بروز احساس دژاوو شود.
- اختلال در همگام‌سازی حافظه: برخی مواد مخدر با تأخیر یا تغییر در نحوه پردازش و بازیابی خاطرات همراه هستند.
- برخی از بیماران تحت درمان با داروهای ضدافسردگی یا داروهای ضدصرع، دژاوو را به عنوان یک عارضه جانبی گزارش کرده‌اند.
سخن آخر
دژاوو یکی از جذاب‌ترین و اسرارآمیزترین پدیده‌های ذهنی است که هنوز به طور کامل توسط دانشمندان درک نشده است و حقیقات علمی بسیاری برای درک بهتر این پدیده در حال انجام است. اما آنچه روشن است این است که دژاوو نه‌تنها یک اتفاق تصادفی یا ماورایی نیست، بلکه بازتابی از مکانیسم‌های پیچیده حافظه و پردازش شناختی در مغز انسان است.
ارسال نظر