اغلب ما در شرایط خاصی ممکن است آن‌طور که انتظار می‌رود عمل نکنیم. مثلا یکی از اعضای خانواده بیمار باشد و نتوانیم به دلیل مشغله زیاد او را به درمانگاه ببریم. اینکه گاهی نمی‌توانیم پاسخ سریع و مناسبی به شرایط بدهیم یکی از ویژگی‌های کاملا عادی هر انسانی است اما در بعضی افراد همین رفتار کوچک به معنی سرپیچی از وظایف است و در فردی که مرتکب آن می‌شود ترس از مجازات و اضطراب از طرد را به دنبال دارد. با ما همراه باشید تا بیشتر به این افراد با طرحواره اطاعت بپردازیم.
طرحواره چیست؟
همه ما به دلبستگی ایمن، خودمختاری، شایستگی، هویت، آزادی بیان، ابراز احساسات، بازی و توانایی کنترل رفتارهای خود نیاز داریم. این نیازها از سنین کودکی و نوجوانی در ما وجود دارند و محیطی که در آن رشد پیدا می‌کنیم به برآورده کردن آن‌ها، جهت و شکل دادن به آن‌ها کمک می‌کنند. اگر این محیط ناکارآمد یا ناکام‌کننده باشد مراحل رشد تحت تاثیر قرار می‌گیرد و پاسخ‌های منطقی نسبت به محرک‌های محیطی آموخته نمی‌شود. در چنین شرایطی طرحواره‌ها (تله‌های زندگی) شکل می‌گیرند. طرحواره‌ها الگوهای رفتاری و احساسی تکرارشونده هستند که شخصیت، روابط و زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
افراد بیشتر به محرک‌هایی توجه می‌کنند که در طرحواره آن‌ها حضور پررنگی دارند. طرحواره‌ها تمایل دارند ثابت و بدون تغییر بمانند حتی اگر در مواجهه با محرک‌های محیطی ناقص و ناکارآمد باشند. یکی از عواملی که به تداوم طرحواره‌ها کمک می‌کند خودکار بودن آن‌هاست. این الگوهای ثابت با تفکر خودکار سنجیده و به کار گرفته می‌شوند و نیازی به تفکر و تصمیم‌گیری ندارند. به همین دلیل انرژی کمی از فرد می‌گیرند و تغییر آن‌ها نیازمند تلاش است.
طرحواره اطاعت چیست؟
کسانی‌که طرحواره اطاعت در آن‌ها فعال است اغلب عزت نفس کمی دارند؛ آماده خدمت کردن به دیگران هستند و از طرد شدن یا مجازات آن‌ها می‌ترسند. این افراد درباره نیازهای خود هرگز صحبت نمی‌کنند اما همواره گوش شنوایی برای مشکلات دیگران هستند.
افرادی که طرحواره اطاعت دارند قدرت بسیار زیادی برای کسی که از او اطاعت می‌کنند قائل هستند. زیرا این الگوی ارتباطی را در کودکی با والدین خود تجربه کرده‌اند و در آن زمان توانایی کافی برای دفاع از خود نداشته و مجبور به اطاعت بوده‌اند. این افراد هر بار در شرایط مشابه قرار می‌گیرند الگوی اطاعت را در ذهن بازسازی می‌کنند و از روی ترس، به شخص مقابل اجازه سوءاستفاده می‌دهند.
طرحواره اطاعت چه ویژگی‌هایی دارد؟
سه ویژگی عزت نفس بسیار کم، ناتوانی در «نه» گفتن و ترس غیرمنطقی نسبت به شخص کنترل‌کننده، مهم‌ترین ویژگی‌های طرحواره اطاعت هستند. شیوه ابراز محبتی که این افراد آن را یاد گرفته‌اند شرطی است؛ آن‌ها فکر می‌کنند اگر از کسی اطاعت نکنند و دائما به فکر برطرف کردن نیازهای او نباشند دوست داشتنی نیستند و ممکن است مورد خشم طرف مقابل قرار بگیرند. طرحواره اطاعت (به انگلیسی subjugation) با اطاعت بی چون و چرا همراه است و این اطاعت تا آسیب زدن به فرد مبتلا ادامه پیدا می‌کند.
ریشه های تحولی طرحواره اطاعت
شرایط خانوادگی، محیط اجتماعی و اتفاقاتی که فرد در کودکی و نوجوانی با آن‌ها روبرو می‌شود ممکن است به ایجاد این طرحواره منجر شوند. مثلا:
- والدین مستبدی که برای نافرمانی کودک مجازات‌های غیرمنطقی در نظر می‌گیرند طرحواره اطاعت را در او فعال می‌کنند.
- والدین مسلط و کنترلگر، کودکان مطیع تربیت می‌کنند.
- والدینی که به کودک اجازه تصمیم‌گیری برای مسائل مربوط به خود را نمی‌دهند ممکن است به شکل‌گیری طرحواره اطاعت در او دامن بزنند.
- همچنین عدم حضور یا بیماری یکی از والدین در کودکی می‌تواند شرایط را برای بروز این طرحواره مهیا کند.
- خانواده‌هایی که ابراز احساسات و صحبت درباره خواسته‌ها در آن‌ها سخت است از محرک‌های تشکیل طرحواره اطاعت هستند.
- آزار جسمی، جنسی و عاطفی در کودکی ممکن است باعث بروز طرحواره اطاعت شوند زیرا فرد در آن سن مصلحت و سلامت خود را در سکوت و اطاعت از آزارگر می‌بیند.
از کجا بفهمیم طرحواره اطاعت در ما فعال است؟
اگر احساس می‌کنید همواره باید دیگران را از خود راضی نگه دارید، از همسر و فرزند گرفته تا همسایه و همکار، احتمال فعال بودن این طرحواره در شما بالا است. برای اطمینان بیشتر می‌توانید سوالات زیر را با «بله» یا «خیر» پاسخ بدهید:
- آیا برای دوست داشته شدن و پذیرفته شدن بیش از حد تلاش می‌کنید؟
- آیا به دیگران اجازه می‌دهید هرطور می‌خواهند با شما رفتار کنند؟
- آیا در مخالفت با دیگران ناتوان هستید؟
- افراد کنترلگر و سلطه‌جو برای شما جذابیت بیشتری دارند؟
- آیا تحمل درگیری و کشمکش را ندارید و برای خاموش کردن آن هر کاری انجام می‌دهید؟
- برای شما سخت است از دیگران بخواهید به شما احترام بگذارند؟
- آیا درباره خواسته‌های خود از زندگی سردرگم هستید؟
- برای شما سخت است که درباره احساسات و نیازهای خود صحبت کنید؟
- برای شما غیر قابل تحمل است که دیگران شما را خودخواه بدانند؟
- آیا همواره در روابط نقش مراقبت‌کننده دارید؟
- برای شما پیش آمده است که به‌صورت خودکار و تکانشی، بدون اینکه فکر کنید در پاسخ به درخواست دیگران سریعا «نه» بگویید؟
- احساس مورد سوءاستفاده واقع شدن اغلب همراه شماست؟
- آیا برای شما سخت است از حقوق خود دفاع کنید؟
- آیا میزان جاه‌طلبی شما بسیار ناچیز است و فردی قانع و کم‌توقع محسوب می‌شوید؟
اگر اغلب این پرسش‌ها را با «بله» پاسخ داده‌اید احتمالا شما به طرحواره اطاعت دچار هستید و بهتر است برای درمان آن اقدام کنید. برای اطمینان از تشخیص می‌توانید از تست طرحواره اطاعت استفاده کنید یا به یک طرحواره درمانگر مراجعه نمایید.
تفاوت طرحواره اطاعت و طرحواره ایثار
در مقاله‌ای که به طرحواره ایثار و درمان آن پرداخته‌ایم تفاوت این دو طرحواره را مرور کرده‌ایم. به‌طور خلاصه در طرحواره ایثار فرد از روی خواست و اراده خود و با دلایل درونی (رسیدن به آرامش و رهایی از احساس گناه) دست به فداکاری می‌زند. برعکس در طرحواره اطاعت عامل فداکاری خارجی بوده و اغلب با ترس از شخص کنترل‌کننده همراه است.
به‌عنوان مثال وقتی یک رفتار خاص را داوطلبانه انجام می‌دهیم تا دیگران دوستمان داشته باشند، احساس گناه خود را کنترل کنیم و رفتاری در جهت هم‌دلی با دیگران به خواست خود انجام بدهیم طرحواره ایثار در ما فعال است. اما اگر این رفتار از روی ترس از مجازات یا طرد انجام شود طرحواره مورد نظر اطاعت است. البته این ترس معمولا به‌جا و منطقی است زیرا افرادی که به سمت شخصی با طرحواره اطاعت جذب می‌شوند معمولا خودخواه و خودشیفته هستند و خود طرحواره ناسالمی دارند؛ اما رفتار سالم در این شرایط، اطاعت از این اشخاص نیست. فرد با طرحواره اطاعت، این کار را انجام می‌دهد چون در ذهن خود روابط با والدین را بازسازی می‌کند و نمی‌خواهد تنبیه شود.
تاثیر طرحواره اطاعت در عملکرد شغلی
اگر با طرحواره اطاعت دست و پنجه نرم می‌کنید احتمالا به‌سختی در جامعه حاضر می‌شوید زیرا اعتماد به نفس شما دچار مشکل است. (اگر نمی‌دانید اعتماد به نفس چیست و چطور می‌توان آن را افزایش داد این مقاله را بخوانید.) با این وجود در محل کار احتمالا عملکرد خیلی خوبی خواهید داشت و از کارمندان محبوب مدیر خود خواهید بود زیرا مطیع، وفادار و قانع هستید و به‌ندرت برای افزایش حقوق یا پاداش اقدامی می‌کنید. به‌علاوه شما اغلب تلاش می‌کنید مافوق خود را راضی نگه دارید.
خشم فروخورده در تله اطاعت چطور خود را نشان می‌دهد؟
هیجان اصلی در تله اطاعت «خشم» است اما چون اغلب این خشم راهی برای بروز پیدا نمی‌کند سرکوب می‌شود و به جسم و روان آسیب می‌زند. فردی که طرحواره اطاعت را دارد یکی از روش‌های زیر را برای رویارویی با خشم خود انتخاب می‌کند:
- سرکوب شدید خشم و نادیده گرفتن آن
- نمایش خشم به‌صورت رفتار منفعلانه
- باز گرداندن خشم به سمت خود و اجتناب از مورد مهرورزی دیگران قرار گرفتن
- پرخاشگری و بروز خشم
- بروز خشم به صورت انفجاری و کنترل‌نشده
سبک های مقابله‌ای طرحواره اطاعت
سه سبک مقابله‌ای در این طرحواره به این شکل نمایش داده می‌شوند:
1. سبک مقابله‌ای اجتناب
در این سبک مقابله، فردی که طرحواره اطاعت دارد تلاش می‌کند تا جای ممکن از تمامی روابط دور بماند تا مجبور به اطاعت از کسی نشود. او میزان داد و ستد را به حداقل می‌رساند.
2. سبک مقابله‌ای تسلیم
فردی که تله اطاعت دارد با سبک مقابله‌ای تسلیم، کنترل تمامی امور را به دیگران می‌سپارد و اجازه می‌دهد برای او تصمیم بگیرند.
3. سبک مقابله‌ای جبران افراطی
از آن‌جایی که یکی از ویژگی‌های اصلی تله اطاعت، خشم سرکوب‌شده است، در سبک مقابله‌ای جبران افراطی فرد به‌شدت نافرمان و پرخاش‌گر می‌شود و حاضر نیست به حرف هیچ‌کس گوش بدهد.
اهداف درمانی طرح واره اطاعت
اصلی‌ترین هدف در درمان این اختلال، دیدن خود و اهمیت دادن به خود است. خشم سرکوب‌شده عاقبت خودش را نشان می‌دهد، یا به‌صورت داد و فریاد یا به‌شکل بیماری. بنابراین هرچه زودتر به حل و فصل این خشم بپردازیم و این سیکل معیوب را کنار بگذاریم تجربه‌های ناخوشایند کمتری خواهیم داشت.
رهایی از طرحواره اطاعت
برای رهایی از تله زندگی اطاعت تکنیک‌های درمانی، تجربی، شناختی و رفتاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. مراجعه به یک طرحواره درمانگر مناسب نیز می‌تواند مسیر بهبودی را سرعت ببخشد. خوب است مدام به خودتان یادآوری کنید شما به هیچ‌کس بدهکار نیستید و قرار نیست مسئولیت خوشحال کردن همه به عهده شما باشد. البته شرایط خاصی وجود دارد که در آن به دنبال اصلاح تله اطاعت نیستیم. مثلا در روابط مادرفرزندی تا زمانی که فرزند در سنین کودکی است وظیفه مادر رسیدن همه‌جانبه به وضعیت و شرایط او بدون هیچ‌گونه توقعی است.
چند نکته دیگر که برای غلبه بر طرحواره اطاعت به شما کمک می‌کند:
- طرحواره خود را درک کنید و بپذیرید.
- موقعیت‌هایی را که در آن‌ها تله اطاعت فعال می‌شود پیدا کنید.
- نظرات و ترجیحات خود را فهرست کنید؛ این کار را بر اساس سلیقه خود انجام بدهید نه تایید دیگران.
- بین داد و ستد تعادل برقرار کنید و در بخشیدن حدود را نگه دارید.
- احساسات و هیجانات خود را ابراز کنید و راهی برای نشان دادن آن‌ها پیدا نمایید.
- روابط گذشته خود را ارزیابی کنید و از روابطی که طرحواره شما را فعال می‌کند اجتناب کنید.
- ناامید نشوید! تغییر یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد.
جفری یانگ، پایه‌گذار طرحواره‌درمانی: طرحواره‌ها می‌توانند شروع‌کننده اختلالات روانی باشند.
کلام آخر
در این مقاله تلاش کردیم شما را با تله زندگی اطاعت و اثرات نامطلوب آن بر روی سلامت جسم و روان آشنا کنیم. شاید مهم‌ترین اثر نامطلوب این تله، افزایش قابل توجه اضطراب و در نتیجه تضعیف سیستم ایمنی باشد. همان‌طور که می‌دانید بسیاری از بیماری‌های مهلک در اثر آسیب سیستم ایمنی بدن رخ می‌دهند بنابراین این طرحواره و چگونگی مواجهه با آن اهمیت بالایی دارد. امیدواریم توانسته باشیم به تمامی پرسش‌های شما در این زمینه پاسخ بدهیم. همچنین می‌توانید از طریق بخش نظرات با ما در ارتباط باشید و سایر سوالات خود را مطرح کنید.
سلام .ممنونم بابت اطلاعات ارزشمندی که به صورت رایگان در اختیار میگذارید خداوند شمارا یاری کند برای پیشرفت برای حال جامعه ایی بهتر .سپاس