طرحواره چیست و انواع آن کدامند؟

به نظر می‌رسد اولین اندیشمندانی که از طرحواره صحبت کرده‌اند افلاطون، ارسطو و کانت هستند. بااین‌حال اولین نظریه‌ای که به طرحواره اشاره می‌کند توسط پیاژه در سال 1923 ارائه شده است. او طرحواره را ساختاری ذهنی می‌دانست که خودش را با داده‌های جدید تطبیق می‌دهد. حدود ده سال بعد بارتلت در کتاب خود با نام «به یاد آوردن»، به طرحواره و ارتباط آن با حافظه اشاره کرد. در نهایت جفری یانگ، روانشناس معاصر، طرحواره‌درمانی را به‌عنوان رویکرد درمانی التقاطی معرفی کرد و نظریه خود را ارائه داد. اما بیایید ببینیم اصلا طرحواره چیست و انواع آن کدامند؟

طرحواره چیست؟

طرحواره یک الگوی ذهنی یا یک ساختار شناختی در ذهن است که باعث می‌شود فرد جهان را به شیوه خاصی ادراک و به سبک مشخصی تفسیر کند. در پاسخ به طرحواره چیست به زبان ساده می‌توان گفت چارچوبی است که در کودکی در ذهن خود ایجاد کرده‌ایم و در بزرگسالی همه اتفاقات و محرک‌های بیرونی را در همین چارچوب ادراک می‌کنیم. برای مثال فردی که طرحواره شکست در او فعال است، هر نشانه‌ای را در جهت ناکامی خود و شکست دوباره تفسیر می‌کند.

اصلی‌ترین وظیفه طرحواره، سازمان‌دهی اطلاعات برای عملکرد بهتر و کارآمدتر مغز است. اطلاعاتی که در طرحواره قرار نمی‌گیرند ممکن است تحریف شوند یا به‌طور کلی مورد توجه قرار نگیرند. پیاژه معتقد است فرهنگ موضوعی مهم و تعیین‌کننده در شکل‌گیری طرحواره‌ها است.

تعریف طرحواره از نظر یانگ

یانگ طرحواره را اعتقادات عمیق از خود می‌داند که در سال‌های ابتدایی زندگی شکل گرفته‌اند. اطلاعاتی که به فرد شناختی از خودش و جهان اطراف ارائه می‌دهد. یانگ معتقد است طرحواره‌ها می‌توانند اثرات مثبت یا منفی در زندگی فرد داشته باشند. تاثیر مثبت آن‌ها هنگام رویارویی با اطلاعات بیرونی هم‌خوان با طرحواره‌ها رخ می‌دهد. در این شرایط طرحواره کمک می‌کند فرد اطلاعات، آگاهی و دانش خود را افزایش بدهد.

در مقابل، طرحواره ممکن است تاثیرات منفی نیز بر زندگی فرد داشته باشد. وقتی فرد با تجربه‌های ناهم‌خوان با طرحواره‌اش روبرو می‌شود و در مقابل تغییر طرحواره، مقاومت به خرج می‌دهد، ناچار به تحریف و تغییر واقعیت خواهد بود.

طرحواره چه ویژگی‌هایی دارد؟

طرحواره پیاژه 6 ویژگی اصلی دارد:

1. طرحواره قابل تغییر است،
2. چند طرحواره می‌توانند هم‌پوشانی داشته باشند (ویژگی‌های مشترک و هم‌زمانی)،
3. طرحواره‌ها می‌توانند زیرمجموعه یکدیگر باشند،
4. طرحواره‌ها بر اساس معلومات فردی شکل می‌گیرند،
5. همواره فعال هستند،
6. بر برداشت و استنباط فردی متکی هستند نه واقعیت‌های موجود.

اطلاعاتی که با طرحواره‌ها هم‌خوانی ندارند اغلب فراموش می‌شوند.

طرحواره چطور به وجود می‌آید؟

طرحواره‌ها در سنین کودکی شکل می‌گیرند و در طول زندگی فرد بارها و بارها تکرار می‌شوند. تله های زندگی معمولا تحت تاثیر شرایط خانوادگی و خلق و خوی کودک به وجود می‌آیند.برای مثال طرحواره نقص و شرم به‌شدت تحت تاثیر تجربه‌های کودکی قرار می‌گیرد. 4 دلیل اصلی شکل‌گیری طرحواره را می‌خوانید:

1. فقدان یکی از نیازهای اصلی مانند حمایت یا ثبات در سنین رشد.
2. فقدان امنیت و آسیب دیدن یا قربانی شدن در کودکی.
3. افراط در رفع برخی از نیازها توسط والدین مانند مراقبت، امنیت و نوازش. این افراط می‌تواند شکل‌گیری هویت و استقلال فردی را مختل کند.
4. خلق و خوی خاص کودک و انتخاب او برای همسان‌سازی با بزرگسالان.

مزایا و معایب طرحواره چیست؟

از نظر پیاژه، طرحواره‌ها کمک می‌کنند فرد بتواند تجربیات خود را در زندگی به کار بگیرد و برای آینده‌اش برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری کند. به کمک طرحواره‌ها کودک یاد می‌گیرد در دنیای پیچیده و پر از اتفاقات گوناگون چگونه زندگی کند. همچنین به کمک این طرحواره‌ها، فرد جایگاه خود را در اجتماع پیدا می‌کند و به‌نوعی سازگاری ذهنی با محیط دست می‌یابد. با رشد و بلوغ، طرحواره‌ها پیچیده‌تر می‌شوند و امکان درک و حل و فصل مسائل دشوارتری را فراهم می‌کنند.

بااین‌حال طرحواره‌ها می‌توانند تاثیرات منفی به دنبال داشته باشند یا ناسازگاری ایجاد کنند:

1. فردی را در نظر بگیرید که علی‌رغم وابستگی و علاقه بسیار به مادرش، او را در کودکی از دست می‌دهد. این فرد طرحواره‌ای در ذهن خود ایجاد می‌کند که هر کسی را دوست داشته باشد از دست خواهد داد. همین طرحواره او را از برقراری روابط صمیمانه محروم خواهد کرد. (طرحواره محرومیت هیجانی)
2. طرحواره می‌تواند ما را بدبین یا محدود کند زیرا انتظاراتی نامعقول در ما به‌وجود می‌آورد که غلبه بر آن‌ها در بزرگسالی کار ساده‌ای نیست. (مانند طرحواره بزرگمنشی)
3. طرحواره‌ها ممکن است باعث تحریف شناختی شوند. وقتی محرک‌های محیطی با طرحواره ما تطابق ندارند، گاهی به دلیل مقاومت طرحواره، برای ذهن ساده‌تر است واقعیت بیرونی را تحریف کند و طرحواره را دست‌نخورده باقی بگذارد. (طرحواره طرد یا رهاشدگی)
4. یک طرحواره ناسازگار ممکن است روابط اجتماعی ناخوشایندی را به دنبال داشته باشد. ما ترجیح می‌دهیم با افرادی ارتباط داشته باشیم که از طرحواره ما حمایت می‌کنند. طرحواره ناسازگار نتیجه‌ای جز ارتباط با افراد مخرب ندارد. ارتباط با این افراد هم به ما آسیب خواهد زد و هم طرحواره را تشدید خواهد کرد. (مانند دو طرحواره ایثار و اطاعت که روابطی به‌شدت مخرب را در پی خواهند داشت.)

انواع طرحواره چیست؟

پیاژه شش طرحواره شی (Object)، شخص (Person)، اجتماعی (Social)، رویدادی (Event)، فردی یا خود (Self) و نقش (Role) را معرفی کرده است. این طرحواره‌ها همه ابعاد ذهنی را شامل می‌شوند. جفری یانگ اما بیشتر به طرحواره‌های فردی، شخصیتی و اجتماعی پرداخته است و 18 طرحواره مخرب را معرفی می‌کند. این طرحواره‌ها ناسازگار هستند و می‌توانند زندگی فردی، شغلی و اجتماعی افراد را تحت تاثیر قرار بدهند. ما هر کدام از این طرحواره‌ها را به‌طور مجزا در مقاله‌های دیگر بررسی کرده‌ایم و روش‌های درمانی آن‌ها را شرح داده‌ایم. در این قسمت نیز به‌طور خلاصه به توضیح انواع طرحواره یانگ می‌پردازیم.

1- طرحواره رهاشدگی

در تله زندگی طرد یا رهاشدگی، فرد اطرافیان و نزدیکان خود را غیرقابل اعتماد می‌بیند و نمی‌تواند به حمایت و مراقبت آن‌ها اعتماد کند. او فکر می‌کند به‌زودی عزیزان‌ش را از دست خواهد داد، آن‌ها یا می‌میرند یا او را تنها می‌گذارند.

2- طرحواره بی اعتمادی و سوءاستفاده

فردی که تله زندگی سوءاستفاده در او فعال است دائما منتظر است دیگران به او آسیب بزنند یا از او سوءاستفاده کنند. این افراد فکر می‌کنند همیشه قرار است در حق آن‌ها اجحاف شود.

3- طرحواره محرومیت هیجانی

افرادی که نمی‌توانند توجه دیگران را دریافت کنند و نسبت به آن‌ها توجه و هم‌دلی نشان بدهند معمولا به تله زندگی محرومیت هیجانی مبتلا هستند.

4- طرحواره بزرگ‌منشی

در تله زندگی استحقاق یا بزرگ‌منشی فرد خودش را نسبت به دیگران برتر می‌داند. فکر می‌کند لایق زندگی بهتری نسبت به دیگران است و حق دارد هرطور بخواهد زندگی کند. برای این افراد اهمیتی ندارد که خواسته‌هایشان برای دیگران چه هزینه‌ای دارد.

5- طرحواره ایثار

تمرکز بیش از حد بر خواسته‌ها و نیازهای دیگران و قربانی کردن نیازهای خود مشخصه اصلی تله زندگی ایثار است. آن‌ها اگر به نیازهای خود توجه کنند احساس گناه ناتوان‌کننده‌ای را تجربه خواهند کرد.

6- طرحواره شکست

این باور که فرد همیشه قرار است شکست بخورد یا نسبت به هم‌سالان خود ناکافی و ناموفق است ویژگی تله شکست است. این افراد خود را بی‌استعداد، احمق، نادان و ناقص می‌دانند.

7- طرحواره نقص و شرم

کسی که تله نقص و شرم در او فعال است خود را ناقص، بد و ناخوشایند می‌داند و تا حد امکان از اجتماع دوری می‌کند. احساس شرم همواره با او همراه هست.

8- طرحواره انزوای اجتماعی

در تله زندگی انزوای اجتماعی، فرد تا جای ممکن از اجتماع دور می‌شود زیرا با حضور در جمع، بیگانگی، تفاوت نسبت به دیگران و در ادامه اضطراب شدیدی را تجربه می‌کند.

9- طرحواره اطاعت

در خدمت دیگران بودن با ترس از تنبیه و مجازات و به دلیل احساس اجبار مشخصه اصلی تله زندگی اطاعت است. این افراد نیازها و عواطف خود را سرکوب می‌کنند و به نیازها و هیجانات دیگران می‌پردازند.

10- طرحواره جلب توجه

تلاش زیاد برای مورد تحسین و توجه قرار گرفتن در تله زندگی جلب توجه دیده می‌شود. آن‌ها ممکن است بیش از حد بر توانایی‌ها و برتری‌های خود تاکید کنند تنها برای اینکه احترام و توجه دیگری را به دست آورند.

11- طرحواره وابستگی

فرد به‌طور مناسب از پس مسئولیت‌های خود بر نمی‌آید. یکی از ویژگی‌های تله وابستگی اختلال در انجام مسئولیت‌های ساده، کارهای روزمره و مراقبت از خود است.

12- طرحواره بازداری هیجانی

افراد گرفتار در تله بازداری هیجانی، بیش از اندازه برای کنترل هیجانات و احساسات خود کنترل می‌کنند زیرا می‌ترسند با رها کردن خود، هیجانات‌شان غیرقابل کنترل و انفجاری و شدید باشد.

13- طرحواره خودکنترلی ناکافی

ناتوانی یا امتناع از کنترل و تحمل احساسات و هیجانات همچنین ناامیدی از رسیدن به اهداف شخصی در تله زندگی خودکنترلی ناکافی دیده می‌شود.

14- طرحواره آسیب‌پذیری در برابر بیماری

افرادی که تله آسیب‌پذیری در برابر بیماری دارند ترس اغراق‌آمیزی را از بیماری‌ها یا فجایع محیطی و اجتماعی تجربه می‌کنند. این ترس خود را در زمینه‌های بیماری جسمانی، مشکلات روانی و فجایع خارجی نشان می‌دهد.

15- طرحواره خود توسعه نیافته

نزدیکی و وابستگی شدید عاطفی با یک یا چند نفر از افراد مهم زندگی به قیمت از دست دادن آزادی و هویت فردی، از ویژگی‌های اصلی تله خود توسعه نیافته است.

16- طرحواره تنبیه

افرادی که تله زندگی تنبیه دارند خود را لایق مجازات‌های سنگین به خاطر رفتارهای اشتباهات ساده‌شان می‌دانند. آن‌ها اغلب با عصبانیت، کم‌تحملی و بی‌حوصلگی درگیر هستند.

17- طرحواره استانداردهای سطح بالا

در طرحواره معیارهای سخت‌گیرانه یا استانداردهای سطح بالا فرد باید تلاش کند تا به استانداردهای سطح بالای خود برسد. همین تلاش بیش از حد و نگرانی شدید از مورد انتقاد قرار گرفتن، سرعت آن‌ها را کاهش می‌دهد و احساس فشار روانی زیادی را به آن‌ها تحمیل می‌کند.

18- طرحواره بدبینی

ویژگی اصلی در این طرحواره، تمرکز دائمی بر ابعاد منفی مسائل است. افرادی که تله زندگی بدبینی دارند جنبه‌های مثبت را نادیده می‌گیرند و به همین دلیل از خطر کردن و تبعات تصمیمات‌شان می‌ترسند.

چطور می‌توان طرحواره را تغییر داد؟

طرحواره‌ها یا تله های زندگی قابل تغییر هستند. بخشی از این تغییر خودبه‌خود انجام می‌گیرد. خصوصا در سنین کمتر، طرحواره‌ها بیشتر تغییر می‌کنند.

تغییر خودبخودی طرحواره‌ها

وقتی فرد با محرک بیرونی جدیدی روبرو می‌شود یا با اطلاعاتی که برای او تازگی دارد و با طرحواره‌هایش سازگار نیست، دچار ناهماهنگی شناختی خواهد شد. در این شرایط فرد تمایل دارد بین طرحواره‌های درونی و محیط بیرونی تعادل برقرار کند و این کار را به یکی از دو روش زیر انجام می‌دهد:

• فرایند جذب (به انگلیسی : Assimilation): اطلاعات جدید و محرک‌های تازه را به کمک طرحواره‌های موجود درک می‌کند و می‌پذیرد.
• فرایند تطبیق (به انگلیسی : Accommodation): در شرایطی که طرحواره کاملا با اطلاعات بیرونی متضاد باشد، طرحواره قبلی اصلاح می‌شود و طرحواره جدیدی شکل خواهد گرفت که از این اطلاعات حمایت می‌کند.

پیاژه برای توضیح طرحواره با مثال، می‌گوید: کودکی را در نظر بگیرید که با سیب آشنا شده است و آن را به‌عنوان میوه‌ای قرمز رنگ، درشت و گرد می‌شناسد. این کودک در اولین مواجهه با گوجه فرنگی، آن را شکل دیگری از سیب می‌بیند. پس از لمس این میوه و چشیدن آن، کودک با اطلاعات جدید و متناقضی روبرو می‌شود. او حالا نیازمند طرحواره جدیدی است که از اطلاعات مربوط به گوجه فرنگی پشتیبانی کند!

تغییرات خودخواسته طرحواره

بعضی از طرحواره‌های مخرب طبق تعریف جفری یانگ، به‌صورت خودبه‌خودی تغییر نمی‌کنند و از بین نمی‌روند. خصوصا 18 طرحواره‌ای که یانگ در نظریه خود معرفی می‌کند از آن‌جایی که در روابط اجتماعی حضور دارند و در کودکی شکل گرفته‌اند با شکلی از وابستگی در فرد وجود دارند. به‌همین دلیل تغییر آن‌ها با مقاومت ناهشیار فرد همراه است. برای تغییر چنین طرحواره‌ای به یک برنامه درمانی نیاز است. این برنامه درمانی را می‌توان تحت نظر طرحواره‌درمانگر شروع کرد. همچنین می‌توانید با تکمیل پرسشنامه طرحواره، نوع آن را تشخیص بدهید و سپس از راهکارهای متخصصان برای درمان آن استفاده نمایید.

سبک‌های مقابله‌ای طرحواره چیست؟

تغییر طرحواره ناسازگار اگرچه بهترین انتخاب است اما ساده نیست و نیازمند تلاش و تخصص است. اغلب افراد سال‌ها با طرحواره‌های ناکارآمد خود درگیر هستند و برای مواجهه با آن‌ها از سبک‌های مقابله‌ای استفاده می‌کنند. سه سبک مقابله‌ای در برابر طرحواره‌ها وجود دارد:

سبک مقابله‌ای اجتناب در طرحواره چیست؟

افرادی که سبک مقابله اجتناب را انتخاب می‌کنند از هر شرایطی که طرحواره آن‌ها را فعال می‌کند دوری می‌نمایند. فردی که تله زندگی رهاشدگی دارد به هیچ رابطه‌ای چه اجتماعی و چه عاطفی وارد نمی‌شود تا احتمال طرد شدن توسط دیگران را به حداقل برساند.

سبک مقابله تسلیم در طرحواره چیست؟

در سبک مقابله‌ای تسلیم فرد طرحواره خود را می‌پذیرد و هیچ تلاشی برای تغییر آن نمی‌کند. برای نمونه کسی که تله زندگی بزرگ‌منشی دارد کاملا مطابق طرحواره‌اش عمل می‌کند و دیگران را وادار می‌کند در جهت خواسته‌های او قدم بردارند.

سبک مقابله جبران افراطی در طرحواره چیست؟

افراد به کمک این روش مقابله، رفتارهای مختلفی را دقیقا در جهت متضاد طرحواره خود انجام می‌دهند تا آن را جبران کنند. مثلا اگر طرحواره انزوای اجتماعی داشته باشند تلاش می‌کنند بیش از اندازه و به‌صورت افراطی در گروه‌های اجتماعی حضور پیدا کنند.

و در انتها، چگونه طرحواره را درمان کنیم؟ طرحواره درمانی چیست؟

فرض کنید که طرحواره‌ای را در خود تشخیص داده‌اید و نتیجه تست طرحواره هم همین مسئله را تایید می‌کند. اکنون چطور می‌توانید طرحواره را درمان کنید؟ بهترین درمان برای طرحواره چیست؟ بهترین کار مراجعه به یک درمانگر متخصص در نظریه طرحواره‌ها است. به این افراد طرحواره‌درمانگر (به انگلیسی : Schema Therapist) و به رویکرد درمانی آن‌ها طرحواره‌درمانی (به انگلیسی : Schema Therapy) گفته می‌شود. این رویکرد درمانی یکپارچه، درمان‌های CBT، گشتالت‌درمانی و درمان شناختی را با هم ترکیب کرده است و توسط جفری یانگ معرفی شده‌است. طرحواره‌درمانی بر علائم متمرکز است، بر رابطه درمانگر و مراجعه تاکید می‌کند و با تمرکز بر تجربیات دوران کودکی، به رفع نیازهای اصلی و یادگیری روش‌های برآورده کردن آن‌ها می‌پردازد. خلاصه آن‌که طرحواره ناسازگار نیازمند درمان است پس اگر به این تله‌های زندگی دچار هستید هرچه زودتر اقدام کنید!