همه ما در حالت عادی برای حقوق خود میجنگیم و خود را شایسته یک زندگی نرمال میدانیم. گاهی از بعضی قوانین انتقاد میکنیم بااینحال به آنها پایبند هستیم. خود را به اندازه دیگران شایسته میدانیم و کمابیش احساس برابری با دیگران داریم. این خصوصیات یک رفتار عادی است اما بعضی از ما ممکن است دائما احساس کنیم نسبت به دیگران برتری داریم. نظر اطرافیان برایمان هیچ اهمیتی نداشته باشد و قوانین را برای خود دستوپاگیر و غیر ضروری بدانیم. این رفتار احتمالا معرف طرحوارهای به نام طرحواره استحقاق درون ماست. در این مقاله درباره طرحواره استحقاق یا شایستگی صحبت میکنیم و روشهای رهایی از آن را توضیح میدهیم.
طرحواره چیست؟
طرحواره یک پیشفرض است؛ یک ساختار ذهنی آماده؛ فیلتری که هر واقعیت بیرونی از آن عبور میکند و بعد توسط ما درک میشود. در مرحله بعدی، با رفتاری متناسب با طرحواره به محرکهای بیرونی پاسخ میدهیم. طرحواره مجموعهای از باورهایی است که درباره خود و دیگران داریم. این باورها در کودکی و نوجوانی شکل گرفتهاند و در ادامه زندگی مانند یک الگوی تکرار شونده در احساسات، رفتارها و افکار ما عمل میکنند.
طرحواره استحقاق چیست؟
در طرحواره استحقاق (به انگلیسی Entitlement) فرد باور دارد که نسبت به دیگران برتر است و هرچه میخواهد باید فراهم شود زیرا او خاص و متفاوت است. خودخواهی این طرحواره آزاردهنده است و میتواند برای اطرافیان شخص بسیار ناخوشایند باشد. افرادی که طرحواره استحقاق (یا شایستگی) دارند دائما در تلاش هستند برتری خود نسبت به دیگران را اثبات کنند.
ویژگیهای تله استحقاق
این افراد همواره طلبکار هستند، معمولا زیر بار تعهد نمیروند و تعاملات هنجار ندارند. دیگران باید مطابق میل آنها رفتار کنند و برایشان اهمیتی ندارد که اطرافیان چه هزینهای باید بابت خواستههای آنها بپردازند. یکی دیگر از ویژگیهایی که افراد با طرحواره بزرگمنشی دارند انزوا و طرد شدن از سمت اقوام و دوستان است زیرا روابط اجتماعی این افراد بر اساس خودخواهی و تحقیر دیگران شکل میگیرد.
روابط در طرحواره استحقاق متقابل نیست؛ آنها هزینه رفتارهای خود را به گردن نمیگیرند و نسبت به طرف مقابل احساس همدلی ندارند. اغلب از دیگران سوءاستفاده میکنند و قوانین و عقاید آنها را نادیده میگیرند.
انوع طرحواره استحقاق
طرحواره استحقاق به سه شکل خود را نشان میدهد:
1. طرحواره استحقاق لوس
وقتی تله بزرگمنشی لوس در ما فعال است کنترلگر، سلطهجو و پرتوقع میشویم و اگر کارها طبق خواسته ما پیش نرود نارضایتی قابل توجهی را تجربه میکنیم. احساسات دیگران را نادیده میگیریم و نمیتوانیم با آنها احساس همدلی کنیم. خود را محور همهچیز میدانیم و به قوانین بیاعتنایی میکنیم.
2. طرحواره استحقاق وابسته
در تله استحقاق وابسته تلاش میکنیم خود را ضعیف و ناتوان در انجام مسئولیتها نشان بدهیم. دیگران را با برانگیخته کردن احساس ترحم وادار میکنیم در جهت برآورده کردن خواستههای ما قدم بردارند و نیازهای ما را اولویت خود قرار بدهند. اگر طرحواره شایستگی از نوع وابسته در ما فعال باشد همواره طلبکار هستیم و مرزی بین لطف و وظیفه در رفتارهای دیگران قائل نمیشویم. این نوع، زیرمجموعه طرحواره بزرگمنشی است و به طرحواره وابستگی ارتباطی ندارد.
3. طرحواره استحقاق تکانشی
طرحواره استحقاق تکانشی از ما یک فرد برانگیخته و حقبهجانب میسازد که بیتوجه به احساسات فرد مقابل، هر رفتاری را بروز میدهد. وقتی این طرحواره در ما فعال است بدون در نظر گرفتن عواقب، واکنش لحظهای به هر رفتاری نشان میدهیم. ممکن است توهین کنیم، فریاد بزنیم یا حتی به برخورد فیزیکی اقدام کنیم فقط به این دلیل که شرایط مطابق میل ما پیش نرفته است!
چگونه طرحواره استحقاق ایجاد میشود؟
طرحواره استحقاق نیز مانند سایر طرحوارهها در سنین کودکی و نوجوانی شکل میگیرد به همین دلیل بسیار به محیط خانواده و سبک تربیت والدین وابسته است. سه سبک تربیتی ممکن است طرحواره شایستگی را به وجود بیاورد:
- وقتی کودک در خانواده از آزادی افراطی برخوردار است و هیچ کنترل و نظمی هرگز بر او اعمال نمیشود مقدمات تشکیل تله شایستگی در او مهیا خواهد شد. والدینی که کودک خود را لوس و ازخودراضی بار میآورند و او را آزاد میگذارند تا هر رفتاری که دوست دارد انجام بدهد در شکلگیری این طرحواره موثر هستند.
- پدر و مادری که هیچ مسئولیتی بر دوش کودک نمیگذارند و همه امور را خود به دست میگیرند فرزند خود را وابسته و ناتوان تربیت میکنند. این فرزند زمینه ایجاد تله بزرگمنشی را دارد.
- علاوه بر دو مورد بالا، استحقاق و رفتارهای مرتبط با آن ممکن است جبران افراطی یک طرحواره دیگر باشد. مثلا فردی که تله زندگی نقص و شرم، انزوای اجتماعی یا محرومیت هیجانی دارد ممکن است با سرکوب شدید آن، رفتاری شبیه به طرحواره استحقاق از خود نشان بدهد.
نشانههای تله زندگی استحقاق
افرادی که طرحواره استحقاق دارند را میتوان از روی احساس برتری آنها نسبت به دیگران شناخت. آنها فکر میکنند از بقیه بهتر هستند و همه امکانات باید در خدمت آنها به کار گرفته شود. اغلب در فعالیتهایی مشغول میشوند که احساس برتری آنها را ارضا میکند. علاقمند به فخرفروشی، تعریف افراطی از خود و کنترل دیگران هستند و خود را محور همهچیز و همهکس میدانند. همدلی در افرادی که طرحواره شایستگی دارند در کمترین حد ممکن است. آنها همواره دیگران را مورد توهین و تحقیر قرار میدهند و خواستههایشان را زیر پا میگذارند.
از کجا بدانم طرحواره شایستگی در من فعال است؟
برای تشخیص میتوانید از تست طرحواره استحقاق استفاده کنید یا به سراغ درمانگر مناسب بروید. بهطور کلی اگر به اغلب پرسشهای زیر پاسخ مثبت دادهاید طرحواره شایستگی احتمالا در شما فعال است:
- آیا فکر میکنید پایبندی به قوانین برای شما ضرورتی ندارد؟
- آیا از کنترل دیگران لذت میبرید؟
- آیا نسبت به دیگران خود را در ظاهر، شخصیت و ویژگیها برتر میدانید؟
- آیا رویارویی با افراد موفقتر از خودتان برایتان سخت است؟
- آیا همیشه در حال رقابت با دیگران هستید؟
- آیا فکر میکنید حضور شما از حضور سایرین مهمتر است؟
- آیا فکر میکنید اغلب حق با شماست و دیگران اشتباه میکنند؟
- به نظر شما احساسات و نیازهای شما از دیگران اهمیت بیشتری دارد؟
- آیا دیگران شما را کنترلگر میدانند؟
سبکهای مقابلهای در طرحواره استحقاق
سبکهای مقابلهای در تله زندگی استحقاق بهصورت زیر هستند:
سبک مقابلهای تسلیم
در این سبک مقابله با طرحواره استحقاق، فرد خشم شدیدی را نسبت به دیگران تجربه میکند و اگر مطابق خواستههای او عمل نکنند به پرخاشگری رو میآورد.
سبک مقابلهای اجتناب
فردی که طرحواره شایستگی در او فعال است تنها در روابطی میماند که سلطهگری و کنترل او را ارضا میکنند و از هر رابطه دیگری اجتناب میکند.
سبک مقابلهای جبران افراطی
در سبک مقابلهای جبران افراطی فرد رفتاری کاملا متضاد با طرحواره بزرگمنشانه از خود نشان میدهد. به همین دلیل ممکن است در تشخیص تله زندگی او دچار مشکل شویم.
چرا طرحواره بزرگمنشی به درمان نیاز دارد؟
همانطور که پیشتر گفته شد بسیاری از افرادی که طرحواره استحقاق را دارند به دلیل رقابتجویی بسیار موفق عمل میکنند. با اینحال این افراد هرگز احساس رضایت و شادی را تجربه نمیکنند و ممکن است شدت این ناکامی تا ابتلای آنها به افسردگی پیش برود. مشکل دیگر این است که انتظارات بالای این افراد اجازه نمیدهد هرگز نیازهای واقعی آنها درک و شناخته شود و به حل و فصل آنها پرداخته شود.
از سوی دیگر، افراد با تله زندگی بزرگمنشی در روابط خود خصوصا روابط عاطفی و شغلی دچار مشکل میشوند. شریک عاطفی آنها به احتمال زیاد رابطه را تمام میکند و در محیط کار نیز همواره تنش و دعوا وجود دارد. به همین دلیل فرد اغلب دچار احساس تنهایی و طرد میشود. این افراد هرگز فرصت داشتن روابط متعادل و مهرورزی صادقانه را به خود نمیدهند. از این جهات درمان این تله در افراد اهمیت بالایی دارد.
درمان در اغلب افرادی که طرحواره شایستگی دارند به دو دلیل با مشکل مواجه خواهد شد:
مشکل اول: طرحواره استحقاق مزایای زیادی برای فرد دارد که مانع از احساس نیاز او برای تغییر میشود.
مشکل دوم: افرادی که تله زندگی بزرگمنشی را دارند باور نمیکنند که مشکلی وجود دارد و مهار آنها اشتباه است.
درمان طرحواره استحقاق
اغلب این افراد تنها زمانی به درمانگر مراجعه میکنند که فرد مهمی از آنها خواسته باشد یا کسی آنها را آورده باشد. البته ابتلا به افسردگی هم در مواردی باعث مراجعه این افراد شده است. برای درمان طرحواره استحقاق، موارد زیر را به شما پیشنهاد میکنیم:
- به یک طرحواره درمانگر مراجعه کنید تا بهصورت اصولی مشکل شما را ریشهیابی کند.
- تله بزرگمنشی خود را بپذیرید و آن را در گذشته خود حل و فصل کنید.
- لازم است به تغییر تمایل داشته باشید. اگر انگیزه کافی در خودتان نمیبینید درمان با شکست مواجه خواهد شد.
- در مسیر درمان صبور باشید و ممارست به خرج بدهید.
- مشکلاتی که این طرحواره در زندگی شما به وجود آورده است را با خود مرور کنید. مثلا افراد یا موقعیتهایی که از دست دادهاید.
- در حین تغییر نظر دیگران را بپرسید و از حمایت آنها برخوردار شوید.
- احساس همدلی را در خود تقویت کنید. خود را جای دیگران بگذارید.
چطور با فردی که طرحواره بزرگمنشانه دارد رفتار کنیم؟
رفتار با این افراد بسیار مهم است. بااینحال به خاطر داشته باشید که شما پیش از هر کس باید از خودتان مراقبت کنید. بنابراین اگر در این رابطه به شما آسیب وارد میشود آن را قطع یا کم کنید. رعایت این موارد نیز ممکن است برای شما در ارتباط با فرد یکه تله زندگی استحقاق دارد کارآمد باشد:
- مطابق میل آنها رفتار نکنید و خود را موظف به اطاعت ندانید. البته ممکن است طرحواره اطاعت در شما فعال باشد و اجازه ندهد از این رابطه سمی بیرون بیایید.
- مسئولیت احساسات آنها را بر عهده نگیرید و اجازه بدهید خشم، اندوه و ناکامی را تجربه کنند.
- اجازه ندهید از نقاط ضعف شما سوءاستفاده کنند.
- با آنها اتمام حجت نکنید و تهدید را کنار بگذارید زیرا در مورد آنها نتیجه عکس دارد.
- به آنها توجه منفی ندهید: سرشان داد نزنید، تنبیهشان نکنید و توهین و پرخاش را کنار بگذارید.
کلام آخر
استحقاق اغلب با خشم همراه است؛ اینکه من نباید به اندازه دیگران در صف یا پشت ترافیک بمانم، من نباید سختی بکشم و زمان من باارزشتر از دیگران است. این طرحواره از تلههایی است که علاوه بر خود فرد به دیگران نیز آسیب میزند. بااینحال چون این افراد خودشیفته و حقبهجانب هستند بعید است شما که تا انتهای این مقاله همراه ما بودید به آن مبتلا باشید! اگر در این مقاله به پرسشهای شما پاسخ داده نشده است آن را در قسمت نظرات بپرسید.
ارسال نظر