چطور میتوانید فرد تاثیرگذاری باشید؟ چطور به آرزوهایتان برسید؟ یا چگونه میتوانید روابط عاطفی رضایتبخشی را بسازید؟ چگونه دیگران را بشناسید و کمتر در روابط آسیب ببینید؟ چطور میتوانید بهترین برنامهریزی را برای زندگی خود داشته باشید؟ چه رشتهای انتخاب کنید بهتر است؟ چه شغلی مناسب شماست؟ اینها پرسشهای حیاتی در زندگی همه ماست. پاسخ دادن به این پرسشها هر کدام ماجرا و داستانی جداست و روش خودش را دارد اما یک گام در همه این موارد مشترک است و آن نیاز به خودشناسی است. خودشناسی کلید موفقیت در اغلب حیطههای زندگی از موضوعات اجتماعی و بینفردی تا سلامت روانی و جسمانی است. اما خودشناسی چیست و چگونه میتوان به آن دست پیدا کرد؟
خودشناسی چیست؟
خودشناسی (به انگلیسی: Self-Knowledge) یک توانایی یا ظرفیت است. ظرفیت درک ویژگیهای ذهنی و نقش آنها در شکلگیری رفتارهای مختلف را خودشناسی میگوییم. در تعریف خودشناسی به زبان ساده، آن را شناخت حالتها، فرایندهای ذهنی و تمایلاتی میدانیم که در ذهن اتفاق میافتد. این ظرفیت 3 ویژگی بارز دارد:
- مبتنی بر شواهد نیست. یعنی از موارد مختلفی از جمله مقیاسهای ذهنی نیز تاثیر میگیرد.
- اجتنابناپذیر است. همه ما در شرایط عادی و بدون معلولیتهای ذهنی و جسمانی شدید، به سطحی از خودشناسی دست پیدا میکنیم. نوزاد انسان در اوایل تولد خود نمیتواند تمایز میان خود، مادر و محیط قائل شود اما بهمرور این تمایز در ذهن شکل میگیرد و خودشناسی، خواسته یا ناخواسته آغاز میشود.
- نیازی به توجه فعال ندارد. خودشناسی فرایندی پویا در ذهن است که بخشی از آن خودبهخود انجام میشود و لزوما به توجه فعال نیاز ندارد.
معنای خودشناسی در روانشناسی
خودشناسی در روانشناسی به کسب اطلاعات ریشهای، دقیق و واقعی از خود گفته میشود که شامل حالتهای هیجانی، ویژگیهای شخصیتی، الگوهای رفتاری، عقاید، ارزشها، باورها و نگرشهای فردی، اهداف، عملکرد و هویت اجتماعی است. دستیابی به این اطلاعات مزایای اثباتشدهای برای فرد دارد و در ابعاد مختلف زندگی او اثرگذار است.
خودشناسی چه اهمیتی دارد؟
برای اطمینان از عملکرد درست و سالم جسم و روان، به خودشناسی نیاز داریم. همچنین خودشناسی به بهبود فرایند تصمیمگیری در رابطه با موضوعات کلیدی زندگی کمک میکند. درواقع ذهنی که به خودشناسی و خودآگاهی رسیدهاست متمرکز، منظم و کارآمد است. افرادی که خود را بهخوبی نمیشناسند دائما با نوسانات خلقی و بینظمی در زندگی درگیر هستند.
خودشناسی بر روی انتخاب رشته تحصیلی و شغل، انتخاب شریک زندگی، تصمیمات کوچک و بزرگ و رفتارهای سطحی یا سرنوشتساز تاثیر میگذارد. بنابراین نقص در آن میتواند همه تصمیمات مهم زندگی را تغییر بدهد و آنها را در مسیری پیش ببرد که مطلوب و مناسب فرد نیست.
نقص در خودشناسی میتواند باعث دستکم گرفتن خود و زیر سوال بردن توانمندیها باشد یا بهعکس، کمالطلبی و خودبزرگبینی را در فرد تقویت کند. در حالت اول فرد هرگز به بیشینه تواناییهای خود دست پیدا نمیکند و آنطور که شایسته است پیشرفت نخواهد کرد. در حالت دوم نیز فرد دائما شکست میخورد و ناکام میشود. میزان رضایت از زندگی، سلامت روان و رفاه اجتماعی در هر دو حالت کاهش مییابد.
اهمیت خودشناسی از زبان شافنر
کاترین شافنر در سال 2020 مجموعه تحقیقاتی در رابطه با خودشناسی انجام داد. طبق نتایج این تحقیقات، 5 دلیل اصلی وجود دارد که میتواند اهمیت بالای خودشناسی را نشان بدهد:
- خودشناسی باعث میشود از تجربیات خود درس بگیریم و آنها را معنادار بدانیم.
- میان برداشتی که ما نسبت به خود داریم و ادراک دیگران از شخصیت ما معمولا تفاوت وجود دارد. هرچه این تفاوت بیشتر باشد احتمال ناکامی و تجربه احساس ناکافی بودن بیشتر خواهد شد. خودشناسی این تفاوت را کاهش میدهد و دیدگاه خود و دیگران را نسبت به ما به واقعیت نزدیک میکند.
- ذهن ناخودآگاه بخشی از ذهن ماست که به محتویات آن دسترسی نداریم اما بسیاری از رفتارهای ما را تحت تاثیر قرار میدهد. خودشناسی آگاهی نسبت به خواستههای غیرمنطقی ذهن ناهشیار را افزایش میدهد و به همین ترتیب از تبعات رفتاری آنها جلوگیری میکند.
- خودشناسی کمک میکند بهجای جبران واکنشهای ناخواسته خود، نسبت به هیجانات مولد آنها پاسخهایی پیشگیرانه ارائه بدهیم. برای نمونه ممکن است نسبت به رنج خانواده خود واکنشهای مبالغهآمیز و تکانشی نشان بدهیم که اغلب تبعات آنها از رنج اولیه بیشتر و جبرانناپذیر باشد. خودشناسی ما را به منشا اصلی این حساسیت میرساند و با شناخت بیشتر خودمان، علائم اولیه را تشخیص میدهیم و بهموقع از رفتارهای بعدی پیشگیری میکنیم.
- اولین قدم برای ایجاد تغییرات مثبت و رشد فردی، خودشناسی است.
چگونه خودمان را بهتر بشناسیم؟
تا به این قسمت از مقاله دانستیم خودشناسی چیست و چه فوایدی دارد. در این قسمت قصد داریم ببینیم خودشناسی را از کجا شروع کنیم و مراحل خودشناسی را در 5 قدم بررسی کنیم. هر کدام از این راهکارهای خودشناسی به شما کمک میکنند یک قدم به اهداف خود نزدیکتر شوید:
1. شخصیت خود را بشناسید
مهم است که شخصیت خودتان را بهخوبی بشناسید. برای این کار از اطلاعات قبلی خود استفاده کنید. همچنین میتوانید از نزدیکان بازخورد بگیرید و نظرشان را بپرسید. هدف این است که به دو سوال اصلی پاسخ بدهید: 1) شما چه کسی هستید؟ و 2) شما چه کسی نیستید؟ از خودتان بپرسید چرا در آن موقعیت خاص آن رفتار مشخص را انجام دادهاید؟ به ذهنتان اجازه بدهید بدون محدودیت خاصی پاسخ کاملی ارائه بدهد.
دوستانتان چه ویژگی مشترکی دارند؟ با چه افرادی نمیتوانید ارتباط برقرار کنید؟ چه روزی برایتان روز زیبایی بوده و چرا؟ بزرگترین چالشی که در زندگی داشتهاید کدام بودهاست؟ پاسخ این سوالات مجموعهای از ویژگیهای شما را مشخص میکند.
2. ارزشهای اصلی خودتان را شناسایی کنید
ارزشهای اصلی شما، اصولی هستند که تحت هر شرایط نسبت به آنها پایدار میمانید. این عوامل بر روی عملکرد شما تاثیر میگذارند و انتخابهایتان را کنترل میکنند. آنها را پیدا کنید. بعضی از ارزشها قویتر و غیرقابل تغییر هستند. شناخت ارزشهای فردی کمک میکند خودتان را بهتر بشناسید و ریشه بعضی از رفتارهایتان را پیدا کنید.
3. بدنتان را بیشتر بشناسید
شاید بگویید همین حالا هم بدن خود را خوب میشناسید اما راستش حقیقت ندارد! بدن شما با تمام تواناییها، مهارتها، ناتوانیها و انعطافپذیریهایش منحصربهفرد است. شناخت بیشتر شما نسبت به بدنتان کمک میکند بتوانید عملکردی مفیدتر داشتهباشید و آسیب کمتری به خود بزنید.
برای نمونه من در یک شبانهروز 6 ساعت میخوابم و این مقدار برای بدن من کافی است. همکار من که فکر میکرد موفقیت در ساعات خواب کمتر است بارها تلاش کرد بهجای 9 ساعت خوابی که به آن نیاز داشت 6 ساعت بخوابد. این تلاشها نتیجهای جز خوابآلودگی، خستگی، ضعف عملکردی و در نهایت ناکامی نداشت. نیازها و ویژگیهای بدن شما مختص خود شماست. آنها را بشناسید و ضعف و قوت خود را در برنامههایتان لحاظ کنید.
4. رویاهایتان را بشناسید
رویاهای شما مهم هستند و ارزش دنبال کردن را دارند. آنها را خوب بشناسید و با جزییات تصور کنید. جزییات اهمیت بالایی دارد. مثلا اینکه میخواهید هنرمند شوید کافی نیست. از خودتان بپرسید در چه شاخهای قرار است فعالیت کنید؟ چه سبکی را قصد دارید دنبال کنید؟ کسب مهارت تا چه اندازهای برای شما کافی خواهد بود؟ رویاهایتان اطلاعات زیادی درباره شما ارائه میدهند. از آنها خجالت نکشید و آنها را به رسمیت بشناسید.
5. علایق و بیزاریهای خود را شناسایی کنید
آنچه دوست ندارید به اندازه آنچه دوست دارید مهم است. شناسایی این موارد به افزایش اعتماد به نفس شما کمک میکند و نشانتان میدهد که چه کسی هستید و چه کسی نمیخواهید باشید. در قدم بعدی به علایق و بیزاریهای خود متعهد بمانید و به آنها اهمیت بدهید. تا جای ممکن کارهایی که دوست ندارید را با دلایل واهی مانند ناراحتی افراد غیرمهم در زندگی انجام ندهید.
منابع خودشناسی
خودشناسی ترکیبی از دنیای فیزیکی، جسمی، اجتماعی و روانی ماست. بنابراین منابع مختلفی بر روی ما و شناختی که درباره خودمان داریم تاثیر میگذارد. منابع خودشناسی را میتوانیم به هفت دسته تقسیم کنیم:
1. دنیای فیزیکی و ابعاد جسمانی
موضوعاتی مانند رنگ چشم، قد، نژاد، صدا و وزن بخشهایی از ما هستند که خود را با آنها میشناسیم و ما را از افراد دیگر متمایز میکنند. این عوامل در طول زمان تغییر میکنند و بر روی شناخت ما نسبت به خود تاثیر میگذارند.
2. مقیاسهای اجتماعی
این جمله کلیشهای اما مهم را بارها شنیدهایم: «انسان موجودی اجتماعی است.» درواقع ما در میان انسانهایی زندگی میکنیم که از جنبههایی مشابه و در مواردی متفاوت با ما هستند. همین شباهتها و تفاوتها ذهن ما را وادار به مقایسه و ارزیابی میکند. این منبع خودشناسی معمولا با یک پاسخ قضاوتی همراه است که شامل «بهتر» یا «بدتر» در یک جنبه خاص میشود.
3. ارزیابی انعکاسی
بازخورد دیگران، چه در کلام و چه در رفتار، منبعی برای سنجش و بهبود خودشناسی ما است. ابعادی از ما وجود دارد که خودمان آنها را نمیبینیم و دوستان و خانواده بیش از ما با آنها مواجه میشوند. بنابراین انعکاسی که اطرافیان نسبت به رفتارها و گفتههای ما ارائه میدهند میتواند منبعی لازم (و نه کافی) برای خودشناسی ما تلقی شود.
4. دروننگری
یکی دیگر از منابع خودشناسی، دروننگری است. بسیاری از اندیشمندان و روانشناسان معتقد هستند برای شناخت بهتر خود، نیاز به سکوت و تنهایی داریم. این تنهایی کمک میکند بهجای تمرکز بر محرکهای بیرونی و حواسپرتی، بتوانیم بر درون خود تمرکز کنیم و احساسات، هیجانات، انگیزهها، افکار و نیازهای خود را بشناسیم. این شناخت ما را به سمت ارتباطی یکپارچه با خودمان هدایت میکند.
5. خودادراکی
پس از دروننگری و مشاهده خود، این مولفهها (هیجانات، افکار و نیازها) توسط ما ارزیابی و درک میشوند و جای خود را به خودادراکی میدهند. خودادراکی یکی از منابعی است که در مراحل خودشناسی بعدی، به پیشبینی رفتارهایمان کمک میکند.
6. تحلیل منطقی
این منبع از خودشناسی بر اساس رویکرد CBT توصیه میشود. تفکرات منفی بر اساس باورهایی منفی تولید میشوند و رفتارهایی خاص را رقم میزنند. تحلیل منطقی این باورها، تفکرات و رفتارها یکی از منابع شناخت بهتر خود است.
7. ذهنآگاهی
تکنیکهای مختلف ذهنآگاهی برای شناخت خود منبعی کاربردی و موثر هستند. این تکنیکها به ارزیابی خود، تقویت هوش هیجانی و در نتیجه خودشناسی منجر میشوند.
3 دشمن اصلی خودشناسی چیست؟
خودشناسی کمک میکند زندگی منسجمتر و رضایتبخشی را تجربه کنیم، منشا اضطرابهای خود را بیابیم و یاد بگیریم چگونه هیجانات خود را مدیریت نماییم. همچنین خودشناسی شرایطی برای پیدا کردن و دنبال نمودن چالشهای متناسب با تواناییها، علایق و امکانات مهیا میکند. در مقابل، عدم خودشناسی آسیبپذیری را افزایش میدهد، کنترل هیجانات را دشوار میکند و به سرکوب بعضی از نیازها منجر میشود. 3 دشمن اصلی در مسیر خودشناسی وجود دارد که باید آنها را بشناسیم و در زمان مناسب با آنها مقابله کنیم:
- نقاط کور: بعضی از فرایندهای ذهنی ناخودآگاه وجود دارد که خودشناسی را سخت میکند. این فرآیندها شامل مقاومت، موضوعات اضطرابزا و موضوعات مشابه هستند.
- خودفریبی: اغلب ما نمیخواهیم ضعفهایمان را بپذیریم. حداقل پذیرش بخشی از ناتوانیها برای همه ما سخت است. زمانی که مجبور میشویم ناتوانی خود را در یک حیطه خاص بپذیریم ممکن است به خودفریبی روی بیاوریم و از توجیهات مختلف برای رد واقعیت استفاده کنیم.
- محرکهای متعارض: گاهی گفته، رفتار یا توهینی از افراد مهم زندگی نسبت به ما رخ میدهد که در شناختمان از خود، مانع و مشکل ایجاد میکند. این مشکلات، تعارضهایی را در ما به وجود میآورد و به خودشناسی آسیب میزند.
چرا خودشناسی آسان نیست؟
تعداد افرادی که حقیقتا به دنبال شناخت بیشتر خود هستند کم است و اغلب انسانها از این تلاشها دوری میکنند. اما چه مواردی خودشناسی را تا این اندازه سخت میکند؟
- جنبههای ناشناخته ذهن ما ممکن است بعضی از باورهای فعلیمان را زیر سوال ببرد یا با آنها در تضاد باشد. در نتیجه این فرایند برای بسیاری از افراد چالشی خطرناک تلقی میشود.
- اغلب جوامع و فرهنگها موفقیت را بیشتر به عوامل بیرونی و دستاوردهای خارجی و قابل مشاهده نسبت میدهند و تنها زمانیکه قابل مشاهده و اندازهگیری باشد آن را تشویق میکنند. بنابراین دستاوردی درونی مانند خودشناسی معمولا با تشویق قابل توجهی همراه نیست.
- تعاریف متعددی در زمینه درک خود و وجود ارائه شدهاست و معانی گیجکنندهای دارد. موضوعاتی مانند خودپنداره، خودآگاهی و هویت که خودشناسی را سختتر میکند.
برای ارزیابی خود میتوانید از تست خودشناسی استفاده کنید. تست های روانشناسی متعددی در این زمینه ارائه شدهاند و بعضی از آنها پشتوانه علمی قوی دارند.
تفاوت خودشناسی با چند اصطلاح دیگر
در انتهای این مقاله به تفاوت خودشناسی با چند اصطلاح مهم دیگر میپردازیم. این تفاوتها و شناخت دقیق آنها از سردرگمیهای احتمالی جلوگیری میکند و بعضی از موانع مسیر خودشناسی را از راه برمیدارد.
تفاوت خودشناسی با خودآگاهی
خودآگاهی پلهای در مسیر دستیابی به خودشناسی است. گولمن خودآگاهی (به انگلیسی: Self-Awareness) را آگاهی از هیجانات، خلق و خو و افکار میداند و درواقع به موضوعاتی میپردازد که یک واکنش یا عمل خاص را در ما برانگیخته میکند. درحالیکه خودشناسی علاوه بر خودآگاهی و رفتارها و هیجانات، به ابعاد دیگر ما از جمله نیازها، خواستهها، آرزوها، ویژگیهای جسمانی، روانی، اجتماعی و شخصیتی نیز میپردازد.
تفاوت خودشناسی و خودانگاره
خودانگاره (به انگلیسی: Self-Concept) تصویری است که فرد از خود در ذهن دارد. درواقع خودانگاره باور درونی فرد در رابطه با خودش است که میتواند درست یا نادرست و کامل یا ناقص باشد. اما خودشناسی اطلاعاتی کامل درباره فرد و بر مبنای واقعیت است.
فرق خودشناسی و انسان شناسی
انسان شناسی دانشی است که فرد درباره انسانها، شیوه عملکرد آنها، نحوه برقراری ارتباط میان آنها و بهطور کلی هر ویژگی فردی (هیجان، تفکر و عملکرد) که در ابعاد اجتماعی نیز موثر است به دست میآورد. خودشناسی اما توسط خود فرد نسبت به خودش به دست میآید و روابط اجتماعی میتواند زیرمجموعهای از آن باشد.
سلام و عرض ادب ،خانم دکتر ممنون از مطالب مفیدو مختصرتون ،باتوجه ب تجربه شخصی ام ک چندسال تو مسیر خودشناسی دارم تلاش وکار میکنم اراده اهنین نیازهست و واقعادرد داره ،گمشده های درونم رو ب لطف خدا با قرار دادن شما سر راهم پیدا کردم و هرروز با صدای شما و تمرینات عالیتون در مدت کوتاه اشنایی با شماو پیجتون تو مسیر پیشرفت ،آگاهی و نور پیش میرم تا بتونم رسالت بزرگ و سنگین مادر بودنم و همسر بودنم رو ب نحو بهتری انجام بدم و فرزندان آگاهی رو تقدیم خودشون و جامعه کنم….
خداازتون راضی باشه و اجرتون با امام حسین ،لطفا بنده رو از دعای خیرتون بی نصیب نکنید … (از اراک )
بسیار عالی بود بشخصه واقعا به این مقالات برای رشد و توسعه فردی نیاز دارم