اغلب ما شرایطی را در زندگی تجربه کرده‌ایم که ناگزیر، نیازها و خواسته‌های دیگران را به نیازهای خود ترجیح داده‌ایم. وقتی نزدیکان ما به بیماری دچار می‌شوند و نیاز به مراقبت و حمایت ما دارند آن‌ها را اولویت خود قرار می‌دهیم. بااین‌حال بعضی از ما در شرایط عادی هم خود را مسئول برطرف کردن نیازهای اطرافیانمان می‌دانیم. اگر به نیازهای خودمان توجه کنیم عذاب وجدان رهایمان نمی‌کند. اگر شما هم با این الگوی رفتاری دست و پنجه نرم می‌کنید با ما همراه باشید تا طرحواره ایثار را برایتان توضیح بدهیم.
طرحواره چیست؟
به الگوهای رفتاری تکرارشونده در طول زندگی افراد طرحواره (Schema) گفته می‌شود. انواع طرحواره (یا تله‌های زندگی) بر اساس باورهای غیرمنطقی در کودکی و نوجوانی فرد شکل می‌گیرند و در مراحل بعدی زندگی همواره رفتارها، احساسات و نحوه تفکر او را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
طرحواره به‌طور کلی باوری است درباره خود، دیگران و جهان که به دنبال آن، رفتارهای مشخص و قابل پیش‌بینی رخ می‌دهد. درک طرحواره‌ها و کمک به حل و فصل آن‌ها می‌تواند زندگی فردی و اجتماعی و روابط عاطفی شخص را دگرگون کند.
طرحواره ایثار چیست؟
ایثار در لغت به معنی گذشت و فداکاری برای دیگران و در جهت رفاه حال آن‌ها است: یک ویژگی تحسین‌شده از نظر اغلب ما. بااین‌حال همین ویژگی ستایش‌شده اگر وارد الگوی طرحواره شود می‌تواند بسیار مخرب باشد. فرض کنید رفتار «از خود گذشتگی» بارها و بارها و به‌صورت یک الگوی تکرارشونده اتفاق بیفتد و شخص به‌صورت افراطی نیازها و خواسته‌های خود را نادیده بگیرد. افرادی که طرحواره ایثار (به انگلیسیSelf-Sacrifice Schema) در آن‌ها فعال است خودشان را قربانی خواسته‌ها و نیازهای دیگران میکنند تا توسط آن‌ها دوست داشته شوند و همچنین عذاب وجدان و احساس گناه خود را کنترل کنند.
طرحواره ایثار چه ویژگی‌هایی دارد؟
افرادی که تله ایثار در آن‌ها فعال است بر روی نیازهای دیگران تمرکز میکنند. اگر نتوانند مشکلات دیگران را حل کنند احساس گناه را تجربه میکنند. در صورتی‌که نتوانند لطف دیگران را جبران کنند از دست خود خشمگین می‌شوند. این افراد بیش از اندازه دلسوز هستند و رنج و درد عزیزانشان را همراه با آن‌ها تجربه میکنند. از دید کسی که تله ایثار در او فعال است، دیگران ضعیف هستند و از عهده کارهای خود بر نمی‌آیند.
در این افراد تعادلی بین داد و ستد وجود ندارد. بیش از ظرفیت خود می‌بخشند و کمتر از نیاز خود می‌گیرند. مسئولیت‌پذیری افراطی یکی دیگر از ویژگی‌های طرحواره ایثار است. آن‌ها نمی‌توانند «نه» بگویند حتی وقتی توانایی برآورده کردن انتظارات دیگران را ندارند.
روند شکل‌گیری طرحواره ایثار
طرحواره ایثار اغلب در کودکی و در خانواده شکل می‌گیرد. هر یک از محیط‌های خانوادگی زیر می‌توانند این طرحواره را در کودک به‌وجود بیاورند:
- خانواده‌هایی که با کودک هم‌دلی نمی‌کنند، احساسات او را نمی‌پذیرند و احساس مهم بودن و ارزشمندی به او نمی‌دهند.
- خانواده‌هایی که از کودک انتظارات بیش از حد دارند و اگر به وظایفی که انتظار می‌رود عمل نکند او را مؤاخذه میکنند.
- وقتی در خانواده‌ای توجه شرطی نسبت به کودک وجود دارد. یعنی اگر مطابق میل اعضای خانواده قرار نگیرد از محبت و حمایت آن‌ها محروم خواهد شد.
- محیطی که نیازهای کودک در آن برآورده نمی‌شود و نسبت به آن‌ها بی‌توجهی می‌شود.
- خانواده‌ای که بنا به شرایط از سنین کودکی به کودک نقش والد و بزرگسال داده شده است. مثلا کودکانی که یکی از والدین خود را از دست داده‌اند و خواهر و برادرهای کوچکتر از خود دارند. در این افراد هرگونه نیازمندی و رفتارهای کودکانه با عذاب وجدان همراه است.
- خانواده‌هایی که والدین در آن‌ها نقش‌های خود را به عهده نمی‌گیرند، ضعیف، بیمار یا بی‌مسئولیت هستند و کودک این بار مسئولیت را به دوش می‌کشد و از آن‌ها مراقبت می‌کند.
جسمانی سازی تله ایثار
متاسفانه تحقیقات نشان می‌دهد که طرحواره ایثار اثرات نامطلوب بسیاری بر روی سلامت جسمانی و روانی فرد دارد. تله ایثار می‌تواند مقدمات ابتلا به بعضی اختلالات و ناراحتی‌های روانی را فراهم کند. علاوه بر این افرادی که این طرحواره را دارند سردرد، مشکلات معده و گوارش، خستگی دائمی، افسردگی، اختلالات عصبی و دیابت را گزارش می‌دهند. اگرچه این علائم کاملا ناخودآگاه و ناخواسته است اما ممکن است فرد بخواهد ندانسته از طریق بروز این علائم از دیگران حمایت و توجه بگیرد یا برای مدتی از وظایف بسیاری که بر دوش می‌کشد مرخصی بدون عذاب وجدان بگیرد! اگر هدف از جسمانی‌سازی طرحواره ایثار، جلب توجه باشد قطعا این کار ناخواسته انجام شده است زیرا افرادی که این طرحواره را دارند خود را مستحق توجه و نگرانی دیگران نمی‌دانند.
بعضی از تحقیقات نشان‌دهنده ارتباط تله ایثار با بیماری‌های سیستم ایمنی بدن از جمله سرطان است. اگرچه تحقیقات گسترده‌ای در این زمینه انجام نشده است اما تا حدودی می‌توان این ارتباط را تایید نمود. تله ایثار فرد را در اضطراب دائمی و نگرانی برای دیگران و غفلت از نیازهای خود قرار می‌دهد. این اضطراب و فشار می‌تواند باعث فرسودگی غدد فوق کلیوی شود و از این طریق تضعیف سیستم ایمنی را به دنبال داشته باشد.
از کجا بفهمیم طرحواره ایثار را داریم؟
برای تشخیص طرحواره ایثار، می‌توانید از تست طرحواره استفاده کنید یا با یک درمانگر مشورت نمایید اما به‌طور کلی اگر پاسخ شما به اغلب پرسش‌های زیر، مثبت است، به احتمال زیاد این طرحواره در شما فعال است:
- آیا نیازهای دیگران را به نیازهای خود ترجیح می‌دهید؟
- آیا حتی وقتی شرایط خودتان مساعد نیست به دیگران کمک می‌کنید؟
- آیا «نه» گفتن برای شما سخت است؟
- آیا نگران ناراحتی یا نارضایتی اطرافیان خود هستید؟
- آیا اگر دیگران قدردان زحمات شما نباشند از دست آن‌ها دلخور می‌شوید؟
- آیا همیشه شنونده مشکلات دیگران هستید اما کسی را ندارید که به مشکلات شما گوش بدهد؟
- آیا اولویت دادن به خود را خودخواهی می‌دانید؟
- آیا برای شما سخت است شاهد تلاش‌های اطرافیان خود برای انجام یک کار باشید و ترجیح می‌دهید خودتان آن را برایشان انجام بدهید؟
- آیا تصمیم‌گیری درباره خود را به دیگران می‌سپارید؟
- آیا در درون احساس خشم دارید؟
چرا در طرحواره ایثار گرفتار می‌شویم؟
وقتی طرحواره ایثار در ما فعال است با گذشت زمان فرسوده‌تر می‌شویم و آسیب بیشتری می‌بینیم. بااین‌حال اغلب کسی را نداریم که بتوانیم با او صحبت کنیم. ترجیح می‌دهیم مشکلاتمان را به کسی نگوییم، احساسات و نیازهای خود را سرکوب کنیم و از کسی کمک نخواهیم. زیرا به نظر ما افراد فداکار اعتراض نمی‌کنند. احتمالا از دیگران می‌شنویم: «چرا از خودت مراقبت نمی‌کنی؟» اما پاسخ روشنی برای این سوال نداریم.
بااین‌حال طرحواره ایثار نفع ثانویه‌ای نیز دارد. این طرحواره از نظر ارزش‌های جامعه، تحسین‌شده است و با فداکاری اشتباه گرفته می‌شود. ممکن است دیگران از ما تقدیر کنند که ازخودگذشته هستیم و خود را قربانی خانواده کرده‌ایم. علاوه بر این، افرادی که تله زندگی ایثار دارند چون یک منبع حمایتی محسوب می‌شوند دوستان بسیاری در اطراف خود جمع کرده‌اند و روابط اجتماعی خوبی دارند.
سبک مقابله‌ای در ایثار
سه سبک مقابله‌ای در طرحواره ایثار به شکل زیر عمل میکنند:
1. سبک مقابله‌ای تسلیم
فرد نیازها و خواسته‌های خود را کاملا کنار می‌گذارد و به نیازهای دیگران اولویت می‌دهد. این افراد جذب اشخاص سواستفاده‌گر یا بیمار می‌شوند.
2. سبک جبران افراطی
در این سبک مقابله‌ای، فردی که طرحواره ایثار را دارد تحت هیچ شرایطی حاضر نیست کوتاه بیاید یا از خودگذشتگی کند. او خودش را قدرتمند و شکست‌ناپذیر می‌داند و اطرافیان باید خودشان از پس مشکلات خود بر بیایند. گاهی این سبک مقابله‌ای به شخصیت خودشیفته نزدیک می‌شود.
3. سبک مقابله‌ای اجتناب
افرادی که با سبک مقابله‌ای اجتناب در مقابل طرحواره ایثار خود قرار می‌گیرند همواره از هرگونه داد و ستدی اجتناب میکنند. آن‌ها ترجیح می‌دهند نه انتظاری از دیگران داشته باشند و نه برای آن‌ها کاری انجام بدهند.
روابط عاطفی در تله ایثار
اغلب کسانی‌که تله ایثارگری دارند جذب افرادی با ویژگی‌های خاص می‌شوند. بسیاری از آن‌ها، افرادی با طرحواره بزرگمنشی را جذب میکنند. برای نمونه افراد مشکل‌دار، بیمار، شکست‌خورده، معلول، نیازمند از نظر مالی یا طردشده را انتخاب میکنند. این انتخاب دو دلیل عمده دارد:
- افرادی که طرحواره ایثار دارند تنها همین نوع روابط را بلد هستند و به این صورت می‌توانند از طرحواره خود استفاده کنند. در غیر این صورت و در روابط متعادل سردرگم می‌شوند و نقش خود را گم میکنند.
- آن‌ها از درون احساس بی‌ارزشی دارند؛ بنابراین تنها زمانی خود را لایق تشکر، توجه و تحسین می‌دانند که فداکاری کرده باشند.
طرحواره ایثار چه تفاوتی با فداکاری دارد؟
شاید این سوال برایتان پیش آمده باشد که فداکاری مگر یک ویژگی مثبت در افراد نیست؟ پس چرا این طرحواره را که پایه آن بر ایثار و فداکاری است مخرب می‌دانیم؟ درواقع فداکاری با تله ایثارگری یکسان نیست. شخص فداکار اجباری برای ایثار کردن نمی‌بیند. خودش انتخاب کرده است که از خودگذشتگی کند و در صورت لزوم این کار را نخواهد کرد. شخصی که ایثار می‌کند اگر نتواند به هر دلیلی به کار خود ادامه بدهد عذاب وجدان نمی‌گیرد. برعکس، کسی که طرحواره ایثارگری دارد اگر نتواند فداکاری کند احساس گناه را تجربه می‌کند. همچنین به رفتار دیگران و به قدردانی آن‌ها حساس است.
تله ایثار چه تفاوتی با تله اطاعت دارد؟
تله ایثارگری و تله اطاعت به یکدیگر از جهاتی بسیار شبیه هستند. در هر دو طرحواره، تمرکز بر دیگران و نیازهای آن‌ها و قربانی کردن خود و خواسته‌های خود است. بااین‌حال منبع طرحواره ایثار درونی است یعنی فرد به خاطر عذاب وجدان و با خواست خود فداکاری می‌کند. اما در طرحواره اطاعت، ترس خارجی از تنبیه، انتقام یا طرد وجود دارد. فردی که طرحواره اطاعت در او فعال است به خواسته‌های دیگران اولویت می‌دهد زیرا می‌ترسد که مورد خشم آن‌ها قرار بگیرد. سبک تربیتی این دو طرحواره نیز متفاوت است. در تله ایثارگری اغلب والدین غمگین و افسرده بوده‌اند. اما در تله زندگی اطاعت والدینی سختگیر و کنترل‌گر وجود داشته‌اند.
| طرحواره ایثار | طرحواره اطاعت |
| والدین منفعل، افسرده و آسیب‌دیده | والدین سلطه‌جو و کنترل‌کننده |
| فداکاری انتخابی | فداکاری اجباری |
| منبع درونی (عذاب وجدان) | منبع بیرونی (ترس از مجازات) |
| بر مبنای هم‌دلی | بر مبنای ترس |
درمان و اهداف درمانی طرح واره ایثار
با توجه به مشکلاتی که طرحواره ایثارگری ممکن است باری شما به دنبال داشته باشد بهتر است این طرحواره مخرب را شناسایی و درمان کنید. می‌توانید از راه‌های زیر به درمان تله ایثار اقدام کنید:
- به درمانگر مراجعه کنید. این کار به ریشه‌یابی اصولی و دقیق از مشکلات شما و حل آن‌ها از مسیر درست کمک می‌کند.
- ریشه احساس گناه را پیدا کنید. چرا در برابر دیگران احساس گناه دارید؟ به کودکی خود باز گردید و ریشه‌های این احساس را پیدا کنید.
- به بازبینی روابط بپردازید. روابط مخرب را کنار بگذارید و دوستانی بخشنده برای خود پیدا کنید. اجازه ندهید از شما سوءاستفاده کنند.
- شنونده مطلق نباشید. حق شماست که در روابط خود همان‌قدر که کمک می‌کنید مورد حمایت قرار بگیرید و شنیده شوید. از مشکلات خود بگویید و این تصویر شکست‌ناپذیر همیشه خوب را کنار بگذارید.
- بپذیرید دیگران ناتوان نیستند. ممکن است شما با حمایت‌های بیش از حد خود اجازه تجربه کردن یا یادگیری را به اطرافیان خود ندهید اما آن‌ها ناتوان نیستند و از پس خود برمی‌آیند. به اطرافیان خود اجازه بدهید مسئولیت‌هایشان را به دوش بکشند.
- خطاهای شناختی را پیدا کنید. برای نمونه ممکن است شما به خطای شناختی همه یا هیچ دچار باشید. مثلا فکر کنید که اگر نتوانید برای دیگران کاری بکنید بی‌ارزش و بی‌استفاده هستید. در حالی‌که حتی افراد فداکار نیز دائما در حال فداکاری نیستند.
- مهارت نه گفتن را بیاموزید.
- ایده‌آل‌گرا نباشید؛ قرار نیست همیشه و همه‌جا همه از شما راضی باشند!
- فراموش نکنید که همه افراد حقوق مساوی دارند. شما هم به اندازه دیگران حق دارید.
- از نیازهای سرکوب‌شده خود آگاه باشید، آن‌ها را فهرست کنید و با عزیزان خود در میان بگذارید. اجازه بدهید دیگران هم برای شما کاری بکنند.
- در میزان گرفتن و بخشیدن در روابط خود تعادل ایجاد کنید. البته به جز شرایط خاص مانند رابطه مادر با نوزاد خود.
- خشم خود را به شکل سالم و در زمان مناسب بروز بدهید و آن را سرکوب نکنید.
کلام آخر
اگر تله زندگی ایثار در شما فعال است این جمله را به خاطر بسپارید و با خود تکرار کنید: «یک تکه از کیک سهم توست، آن را بردار.» این جمله به شما کمک می‌کند که به خاطر داشته باشید به اندازه دیگران استحقاق خوشبختی، توجه، شادی و سلامتی را دارید و باید بیشتر از این‌ها از خودتان مراقبت کنید. اگر پرسشی درباره طرحواره ایثار دارید که در این مقاله به آن پاسخ نداده‌ایم در قسمت نظرات آن را با من در میان بگذارید.
سلام منم این تله رو تجربه کردم ،چه درزمان کودکی که خیلی از کارای منزل ویا نگهداری از برادر کوچکتر وخواهرزاده هام رو به عهده من میگذاشتن چه در زمان تأهل که به شدت شوهرم درخصوص امور مالی وزناشویی ازم سوء استفاده کرده ومن تازه متوجه شدم که این یه تله ذهنیه
خیلی برای خودم متأسف شدم
برای منی ک طهرواره ایثار رو دارم مطالب خیلی کامل و دردناک بود چون با حقیقتی رو به رو شدم ک همه چیز زندگیم رو زیر سوال برد..تراپی رو شروع کردم.ممنون از اطلاعات خوبتون.
این دقیقا وصف حال منه بخاطر خانوادم حاضرم هرکاری کنم اما برای خودم نه اگر نه بشنوم و اعتراضی داشته باشم چون در اخر خانوادم موفق میشن مجبور میشم کنار بیام وعادت کنم من تقریبا الان ۵ یا ۶ ساله راننده شخصی خانوادم هستم حتی خواهر متاهلم که رفته خونه شوهر همه کارها رو از من انتظار دارن از رانندگی بگیرید تا صف نانوایی و عروسیو عزا دکتر و کلاس هرچی ک مربوط بشه به امور شخصی و روزانه خانواده خودم و مادرم و خواهرم اما با این وجود این چیزیه که خودم انتخاب کردم اگر اعتراضی هم باشه به خانوادم برنمیگرده به خودم مربوط میشه چون خودم خواستم بخاطر تمام محدودیتهایی ک جلوم گذاشتن مجبور شدم این راهو انتخاب کنم برای ادامه زندگی هیچ مسیر مشخصی ندارم مسیرم خانوادمن… اگر کسی پولی واریز کنه سریع برای بقیه کارت به کارت میکنم دیگه هیچ احساس نیازی هم ندارم دیگه تنها تفریحم اینه برم تو حیاط و زباله رو بندازم بیرون و زباله های تو حیاط رو جمع کنم و ب کار خونه برسم ولی هر از گاهی هم ازین وضعیت خسته میشم و ناراضی خودمم نمیدونم باید چیکار کنم پدرم ادم مسئولیت پذیری نیست تنها مسئولیتش همون پوله که دیگه هیچ انتظاریم ازش ندارم اکثر وظایفش رو من انجام میدم فقط بخاطراینکه رانندگی بلد هستم و تو حیاط خونمون ماشین داریم چون سرکار نمیرم بیکار میدونن و باید خواهرزاده کوچولو مراقبت کنم البته در نگهداری حرفی نیست ولی اینکه تمام وقت انتظارشون باشه سخته اتفاقی هم براش بیفته من مقصرم چرا حواست نبود و اینجوری شد