قدرت ذهن انسان؛ چگونه ذهن می‌تواند زندگی ما را تغییر دهد؟

ذهن یکی از عجیب‌ترین و پیچیده‌ترین پدیده‌هایی است که انسان تا به امروز با آن روبرو شده‌است. تصور کنید انسانی که تا به این اندازه به خود و توانمندی‌هایش آگاه است و در علم، چنین قدم‌های شگفت‌انگیزی برداشته‌است، هنوز نمی‌داند آن‌چه در سر و مغز خود او در جریان است به‌طور دقیق چیست! ذهن انسان آن‌قدر پیچیده است که اگرچه دائما در حال استفاده از آن هستیم اما نمی‌توانیم به این سادگی‌ها به آن اشراف پیدا کنیم. سال‌هاست بشر به بررسی علمی ذهن انسان می‌پردازد و هنوز سوالات بیاری بدون پاسخ مانده‌اند. شما از ذهن چه می‌دانید و عملکرد آن را تا چه اندازه می‌شناسید؟ با ما همراه باشید تا این معجزه بدن انسان را بررسی کنیم و به توانایی و قدرت ویژه آن بپردازیم.

ذهن چیست؟

ذهن انسان مجموعه‌ای از توانمندی‌ها و فرایندهای شناختی است که شامل تفکر، یادگیری، هیجانات و احساسات، تخیل، قضاوت، زبان و اندیشه می‌شود. در حقیقت ذهن مسئول همه تجربه‌های فردی از جمله درک انسان نسبت به زندگی است. تصمیم‌گیری، حل مسئله، خلاقیت و آموزش همگی در ذهن اتفاق می‌افتند. همچنین مسئول عملکرد، احساسات و رفتارهای هر فردی، ذهن او است.

درحالی‌که مغز یک اندام بیولوژیکی است که فرایندهای ذهنی را ساده می‌کند، ذهن مجموعه‌ای از پدیده‌های شناختی و هیجانی است. این مفهوم را می‌توان با توضیح کارکرد ذهن انسان تعریف کرد که به‌طور خلاصه در زیر به آن‌ها پرداخته‌ایم:

هوشیاری و خودآگاهی

آگاهی و هوشیاری شامل تمامی محرک‌ها و موضوعاتی است که در یک لحظه احساس می‌کنیم. ما می‌دانیم چه کسی هستیم، کجا قرار گرفته‌ایم و در چه شرایطی قرار داریم. همچنین نسبت به حالات و افکار خود آگاه هستیم. تمامی این توانمندی‌ها و آگاهی‌ها توسط قدرت ذهن مهیا می‌شود.

باورهای فردی

باورها جهان‌بینی ما را شکل می‌دهند و نقش بسیار مهمی در  روانشناسی فردی ایفا می‌کنند. باورها و عقاید موضوعاتی منطقی یا غیرمنطقی هستند که در ذهن ما شکل گرفته‌اند و به‎‌راحتی نمی‌توانیم آن‌ها را تغییر بدهیم یا دست‌کاری کنیم. بعضی از این باورها را خودمان ساخته‌ایم (آگاهانه یا ناخواسته) و برخی دیگر توسط محیط به ما منتقل شده‌است.

افکار و تفکر خلاق

ما می‌توانیم درباره موضوعات مختلف فکر کنیم، آن‌ها را تحلیل نماییم و در نهایت به نتیجه خاصی دست پیدا کنیم. تمامی این قابلیت‌ها بدون نیاز به حضور شواهد بیرونی و قابل لمس امکان‌پذیر هستند و این یکی دیگر از انواع قدرت ذهن انسان است. استدلال نیز بخشی از تفکر خلاق ماست. ذهن متفکر لزوما بر پایه اصول منطقی به تفکر نمی‌پردازد و گاهی نیز این افکار شکل خیال‌بافی به خود می‌گیرند.

احساسات و هیجانات

هیجانات یکی از پیچیده‌ترین و جالب‌ترین توانایی‌های انسانی هستند که با قدرت ذهن ادراک می‌شوند. این حالات روانی پیچیده از ادراک ما نسبت به جهان بیرونی و تجربیات فردی‌مان نشات می‌گیرند، عضوی ضروری از زندگی انسانی به شمار می‌روند و می‌توانند بر تصمیمات، خواسته‌ها، اقدامات، عملکرد و رفتارهای اجتماعی ما اثر بگذارند.

درک و تجربه جهان

محیط اطراف ما با محرک‌ها و موضوعات گوناگون پوشیده شده‌است. اما آن‌چه ما از این محیط می‌گیریم و برداشت می‌کنیم به عوامل مختلفی بستگی دارد که برای ما شخصی است. ادراکات ما تحت تاثیر تجربیات، باورها و هیجانات خاص ما هستند و تجربه‌ای منحصربه‌فرد نسبت به جهان را در ما شکل می‌دهند.

حافظه و خاطرات در ذهن انسان

حافظه که در فرایند یادگیری نیز وظایف اصلی را به عهده دارد با مشاهده اطلاعات یا کسب تجربه‌ها، آن‌ها را حفظ می‌کند و در صورت نیاز، دسترسی ذهن به این اطلاعات را فراهم می‌نماید. خاطرات انسان هویت او را شکل می‌دهند و بر تصمیمات آینده او نیز تاثیر می‌گذارند.

قدرت ذهن چیست؟

ذهن انسان بسیار قدرتمندتر از چیزی است که بسیاری از ما فکر می‌کنیم. به همین دلیل در این قسمت از مقاله قصد داریم به توانایی‌های ویژه ذهن بپردازیم و آن‌ها را بررسی کنیم. اما موضوع مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، مبالغه کردن در معجزات قدرت ذهن انسان و نادیده گرفتن محدودیت‌های آن است. برای نمونه یک باور قدیمی وجود دارد که می‌گوید انسان تنها از 10% ذهن خود (یا ظرفیت مغزی خود) استفاده می‌کند. این باور در پژوهش‌های علمی درباره مغز مردود شده‌است. تقریبا همه بخش‌های قابل استفاده مغز در طول زندگی یک انسان عادی، فعال هستند. پژوهشگران دریافته‌اند که مغز ما حتی هنگام انجام تکالیف بسیار ساده یا حین استراحت نیز نیز در حال فعالیت است. با تمام این‌ها، از نقطه نظر علمی ابدا نمی‌توان توانمندی‌های ذهن را نادیده گرفت.

اثر دارونما (پلاسبو یا به انگلیسی: Placebo)

تصور کنید دچار سردرد عجیبی شده‌اید و نمی‌توانید آن را تحمل کنید. برگه قرصی را از قفسه اتاق خواب بیرون می‌کشید و یکی از آن دانه‌های گرد سفید را با لیوانی آب مصرف می‌کنید. یک ساعت بعد خبری از درد و گرفتگی عضلات سر نیست و حالتان خیلی بهتر است که ناگهان چشمتان به ورق قرص می‌افتد. آن‌چه پیشتر مصرف کرده‌اید تنها یک مولتی ویتامین ساده بوده‌است و هیچ ارتباطی با سردرد نداشته‌است! چه اتفاقی افتاده‌است؟!

این پدیده جالب درک ما نسبت به علم پزشکی را به چالش می‌کشد: یک درمان متفاوت، نتیجه پیشبینی‌ناپذیری را ایجاد کرده‌است! اثر دارونما یا پلاسیبو، قدرت باور را نشان می‌دهد. درواقع باورها و انتظارات ما می‌توانند تاثیر قابل‌توجهی بر روند یک درمان داشته باشند. این واقعه که بارها توسط محققان آزمایش شده‌است، اهمیت ذهنیت بیمار، نحوه تفکر او و قدرت اعجاب‌انگیز ذهن را نشان می‌دهد که چگونه می‌تواند خود به درمان بدن اقدام کند.

رویاها و خواب‌ها؛ توانایی عجیب ذهن

شب‌ها، در حالی‌که در رختخواب خود بدون حرکت خوابیده‌ایم، ذهن ما همچنان در حال کاوش و فعالیت است. رویا دیدن یکی از ویژگی‌های خاص و شگفت‌انگیز ذهن ماست که تحقیقات بسیاری بر روی آن انجام شده‌است. ذهن می‌تواند صحنه‌های مختلفی را طراحی کند، احساسات گوناگونی را به واسطه این صحنه‌ها برانگیزد و در نهایت تجربه‌ای منحصربه‌فرد بسازد. با تمام این‌ها، از نظر بسیاری از روانشناسان (از جمله زیگموند فروید، پدر علم روان‌کاوی) رویا بیش از این‌هاست. فروید معتقد است رویاهای ما مانند یک کانال ارتباطی با ذهن ناخودآگاهمان عمل می‌کنند و به کمک آن‌ها می‌توان گره‌های روانی را شناسایی و درمان کرد.

قانون جذب و معجزات قدرت ذهن بشر

پیشتر در مقاله‌ای به قانون جذب و معجزات آن در زندگی پرداخته‌ایم. فارغ از ادعاهای غیرعلمی و غیرمنطقی بعضی از طرفداران این قانون، حقیقت نهفته در آن را نمی‌توان انکار کرد. طبق این قانون، ذهن انسان بسیار قدرتمند است و افکار و احساسات ما ناخواسته هم‌نوع خود را در جهان هستی جذب می‌کنند. اگر دائما به منفی‌بافی و بدبینی مشغول باشیم کارها نیز به‌راحتی پیش نخواهند رفت. در مقابل، خوش‌بینی و مثبت‌اندیشی، البته هم‌زمان با تلاش مداوم ما می‌تواند به نتایجی شگفت‌انگیز در زندگی ختم شود.

قدرت خارق‌العاده تفکر

تفکر و اندیشه تنها یکی از توانمندی‌های ذهن انسان است اما همین یک ویژگی نیز می‌تواند شما را شگفت‌زده کند. افکار مانند دانه‌های گیاهی هستند که در ذهن کاشته می‌شوند. هرچه بکارید همان را درو خواهید کرد! کافی است از تفکر خلاقانه خود به بهترین شکل استفاده کنید و آن را آموزش بدهید، سپس آب، نور و کود مناسب در اختیارش بگذارید و اجازه بدهید این افکار تمام زندگی شما را تحت تاثیر قرار بدهند!

نکته جالب دیگر درباره افکار انسان و اثرات آن‌ها، قدرت ذهن ناخودآگاه است. افکار ناهشیار ما بدون آن‌که خودمان بدانیم بر تمامی احساسات، افکار و تصمیمات ما اثر می‌گذارند. به‌علاوه، طبق تحقیقات الیزابت لوفتوس و همکاران او، ذهن انسان این قابلیت را دارد که خاطرات گذشته را دستکاری کند و نسخه تازه‌ای از آن بسازد و جایگزین کند. همه این مراحل ناخواسته و ندانسته رخ می‌دهند و قدرت شگفت‌انگیز ذهن را به نمایش می‌گذارند.

چگونه قدرت ذهن خود را تقویت کنیم؟

ذهن ابعاد مختلفی دارد که برای بهبود عملکرد، مراقبت و تقویت آن‌ها می‌توان از راهکارهای متعددی کمک گرفت. برای سلامت ذهن، می‌توانید از توصیه‌های زیر استفاده کنید:

1.   از یک رژیم غذایی سالم پیروی کنید

مواد غذایی مورد استفاده شما اثر مستقیم بر سلامت مغز و در نتیجه عملکرد ذهنی شما دارند. بنابراین تهیه یک رژیم غذایی متعادل شامل آنتی‌اکسیدان و امگا3 می‌تواند اثربخش باشد. همچنین بر خلاف باور عمومی که کلسترول را ماده‌ای مضر و بی‌خاصیت می‌دانند، این ماده غذایی برای تامین سلامت مغز ضروری است. البته رعایت تعادل در مصرف کلسترول ضروری است اما از آن‌جایی که یکی از اجزای اصلی مغز را تشکیل می‌دهد، تامین مقدار کافی از آن اهمیت دارد.

2.   ورزش را در برنامه روزانه خود بگنجانید

ورزش خلق‌و‌خو را بهبود می‌بخشد، یادگیری و قدرت حافظه را افزایش می‌دهد و عملکردهای شناختی ذهن را با کیفیت بالاتری همراه می‌کند. البته منظورمان از ورزش، یک برنامه تفریحی کوه‌نوردی طی یک ماه نیست! برای اینکه نتیجه تمرینات خود را ببینید و اثر آن بر کارکرد ذهن را احساس کنید نیاز به برنامه‌ای منظم، روتین و پیوسته دارید. لازم نیست ساعت‌ها به تمرین بپردازید، یک ورزش کوتاه اما مستمر کافی است.

3.   ذهن را به چالش بکشید و تمرین دهید

اینجاست که می‌گویند: «ز گهواره تا گور، دانش بجوی!» هرچه بیشتر از قدرت یادگیری خود استفاده کنید، ذهن را به چالش بکشید و مطالعه داشته باشید، ذهن قوی‌تری خواهید داشت. مطالعات نشان داده‌اند فعال نگه داشتن مغز و تمرینات ذهنی می‌تواند احتمال ابتلا به زوال عقل را تا 11% کاهش دهد.

4.   از مدیتیشن و مراقبه استفاده کنید

مراقبه و مدیتیشن به شکل قابل توجهی عملکرد ذهنی را بهبود می‌بخشند. مراقبه خودآگاهی را افزایش می‌دهد و شکیبایی و تاب آوری را تقویت می‌کند. به‌واسطه این دستاوردها، ذهن آمادگی بیشتری برای یادگیری پیدا خواهد کرد و حافظه از ظرفیت بالاتری برخوردار خواهد شد. علاوه بر این، اضطراب آفت ذهن است و مدیتیشن از بهترین تمرینات کنترل اضطراب محسوب می‌شود.

5.   به‌اندازه کافی بخوابید

خواب کافی به تقویت حافظه، تثبیت یادگیری و بهبود عملکردهای شناختی کمک می‌کند. همچنین در طول خواب، مغز ترمیم می‌شود و عملکرد کلی آن نیز بهبود می‌یابد. بعضی تحقیقات حاکی از آن هستند که در طول خواب، مغز خود را از بعضی از مواد زائد و سموم پاکسازی می‌کند که این مواد ممکن است نقش تعیین‌کننده‌ای را در ابتلا به بیماری آلزایمر ایفا کنند. بنابراین حفظ یک روتین مناسب برای میزان خواب و زمان خواب و بیداری می‌تواند از سلامت ذهن پشتیبانی کند.

6.   از سلامت روان خود مراقبت کنید

طبق انواع تحقیق درباره ذهن انسان، سلامت روان به‌طور مستقیم بر عملکردهای شناختی مانند حافظه، توجه و تمرکز تاثیر می‌گذارد. بنابراین مشکلات روانی می‌تواند عملکرد ذهن را تحت تاثیر قرار بدهد. همچنین (طبق رویکرد شناختی – رفتاری) ادراک و تفسیر هر فرد از وقایع متفاوت است و این ادراک، احساسات و افکار بعدی را می‌سازد. سلامت روان با مثبت‌اندیشی همراه است و موفقیت آینده را پیش‌بینی می‌کند.

7.   مصرف مواد مضر را به حداقل برسانید

به خاطر داشته باشید که بیماری‌های جسمانی و روانی ارتباطی مستقیم با سلامت ذهن و مغز دارند. بیماری‌های قلبی عروقی، چاقی و دیابت، احتمال ابتلا به زوال عقل را افزایش می‌دهند و اعتیاد به الکل با بالاترین میزان آسیب‌های مغزی همراه است. به‌علاوه مصرف دخانیات می‌تواند غلظت خون را افزایش دهد و در نتیجه عملکرد مغز را با مشکل مواجه کند.

8.   مراقب پیام‌های مخفی باشید

سابلیمینال همه محرک‌ها و پیام‌های مخفی و پوشیده‌ای هستند که در محیط اطراف ما وجود دارند و ناخواسته بر ذهنمان تاثیر می‌گذارند. برای آشنایی با این پیام‌ها، به مقاله سابلیمینال چیست مراجعه کنید. این پیام‌ها، اگرچه توسط ذهن خودآگاه قابل تشخیص و بررسی نیستند اما ناخودآگاه ما آن‌ها را دریافت می‌کند و آن‌ها می‌توانند اثرات قابل توجهی بر سلامت ذهن ما داشته باشند. از پیام‌های سابلیمینال برای بهبود سلامت روان، کمک به فرایند یادگیری و بهبود فرایندهای شناختی دیگر مانند حافظه یا خلاقیت استفاده می‌کنند. با این‌حال نباید اثر تبلیغات بر ذهن انسان را نادیده گرفت. این پیام‌ها همیشه کارایی مثبتی ندارند و ممکن است در جهت کنترل رفتار مورد استفاده قرار گیرند.

9.    شکرگزاری کنید

قدردانی و شکرگزاری ذهن را به سمت مثبت‌اندیشی و جذب رویاها سوق می‌دهد. از معجزات تمرین شکرگزاری، بهبود خلق‌و‌خو و سلامت روان است. این تمرینات اضطراب را کاهش می‌دهد و توانایی‌های ذهن را بهبود می‌بخشد. بنابراین اگر می‌خواهید ذهنی قدرتمند داشته باشید حتما شکرگزاری را در برنامه روزانه خود قرار بدهید.

پاسخ به چند پرسش پرتکرار

در این مقاله از آرامشیار به توانمندی‌های بی‌شمار ذهن پرداختیم و قدرت شگفت‌انگیز آن را مورد بررسی قرار دادیم. همچنین چند نکته مهم برای بهبود عملکرد ذهنی را مرور کردیم. در انتهای این مقاله قصد داریم به چند پرسش متداول در رابطه با ذهن و مغز پاسخ بدهیم. شما می‌توانید سایر پرسش‌های خود را در انتهای مقاله در قسمت نظرات یادداشت کنید تا کارشناسان آرامشیار در اولین فرصت به آن‌ها پاسخ بدهند.

آیا ذهن و مغز یکی هستند؟

در یک کلام: خیر! مغز یک ساختار فیزیکی است که وزن آن حدود 2% وزن انسان است در حالی‌که 20% از اکسیژن ورودی به بدن را مصرف می‌کند. این اندام دارای چین و چروک‌هایی است که به شیار و شکنج شناخته می‌شوند. این چین‌ها پیش از تولد شکل می‌گیرند و در کودکی تکمیل می‌شوند. مغز از نورون، سیناپس و شبکه‌های عصبی ساخته شده‌است و عملکردهای آن قابل بررسی و ارزیابی هستند زیرا یک ساختار فیزیکی قابل رویت دارد. هرچند همه توانایی‌های مغز تا به امروز کشف نشده‌اند.

در مقابل، ذهن (به انگلیسی: Mind) یک مفهوم غیرقابل مشاهده است که آگاهی، احساسات، اندیشه‌ها و خاطرات را در بر می‌گیرد. ذهن اغلب با ادراک و فرایندهای شناختی همراه است و نمی‌توان آن را مورد ارزیابی مستقیم و آزمایش قرار داد. بااین‌حال این قسمت جدا یا خارج از مغز نیست و تحت تاثیر فعل و انفعالات درونی مغز قرار دارد.

تفاوت ذهن و عقل

ذهن و عقل نیز دو مفهوم مرتبط اما متفاوت هستند. هر یک از این دو مفهوم، جنبه‌های مختلفی از عملکرد مغز انسان را بررسی می‌کنند. ذهن مسئول حل مسئله، یادگیری و تصمیم‌گیری است و همه فرایندهای ذهنی را در بر می‌گیرد؛ فرایندهایی که لزوما منطقی نیستند. در مقابل، عقل، توانایی استفاده از استدلال و منطق است که برای تحلیل و تفسیر اطلاعات و در نتیجه رفتار و تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار می‌گیرد.